28
qiymətləri arasındakı fərqin 7-yə bölünməsi kimi təyin edilir (şəkil 2.3,a). Bu üsulun mənfi
cəhəti odur ki, almaz piramida ilə iz saldıqda onun forması təhrif olunur. Bunu aradan götürmək
üçün oyuq açma üsulundan istifadə edilir.
Oyuq açma üsulu iz salma üsulunun təkmilləşdirilmiş formasıdır. Burada sınaqdan keçirilən
səthin üzərində fırlanan kəski ilə 50-75 mkm dərinliyində və 2 mm uzunluğunda oyuq açılır.
İşləmə prosesində səth yeyildikcə oyuğun ölçüləri kiçilir (şəkil 2.3,b).
Şəkil 2.3. Süni bazalar yarataq üsulu ilə yeyilmənin təyin edilməsi: a) iz qoyma; b) oyuq
açma
Yastı və silindrik səthlərin oyuğun silindrin oxu istiqamətində yeyilməsi aşağıdakı düsturla
təyin edilir:
r
l
l
h
h
u
1
)
(
125
,
0
2
1
2
1
,
Oyuğun silindrin oxuna perpendikulyar istiqamətdə yerləşməsi zamanı
)
1
1
)(
(
125
,
0
2
1
2
1
R
r
l
l
h
h
u
,
burada R – oyuğun açılma yerində sürtünmə səthlərinin əyrilik radiusu, mm. Müsbət işarəsi
qabarıq səthlərüçün; mənfi işarəsi çökük səthlər üçün götürülür. Digər işarələmələr şəkildə
göstərilib.
Oyuq açma üsulunda yeyilmənin mütləq qiyməti (mm-lə) aşağıdakı riyazi ifadə hesablanır:
r
l
l
h
h
u
1
)
(
125
,
0
2
1
2
1
29
burada:
1
l
və
2
l
- oyuğun smaqdan qabaq və sonrakı uzunluğudur, mm. r - kəskinin fırlanma
radiusu, mm.
Bir sıra hallarda detalların yeyilməsini təyin etmək üçün radioaktiv izotoplar üsulundan da
istifadə edirlər. Bunun üçün mexanizm və ya birləşmə sökülür, yeyilməsi təyin ediləcək detalın
üzərinə radioaktiv maddə çəkilir. İlişmə prosesində detal yeyildikcə radioaktiv məhsullar yağın
içərisinə düşür. Radioaktiv məhsulların miqdarını ölçməklə detalın yeyilmə sürəti və kəmiyyəti
təyin edilir. Bu üsulun müsbət cəhətləri: yeyilmə prosesinin qrafiki yazıla bilər, yüksək
dəqiqliklə yeyilmənin miqdarı təyin edilir, proses az vaxt tələb edir. Bunlarla yanaşı bu üsulun
mənfi cəhətləri də var: radioaktiv indikatorları qoymaq üçün aqreqat sökülməlidir, mürəkkəb
konstruksiyalı qurğu tələb edir, təhlükəsizlik texnikası cəhətdən əlverişli deyil.
Yuxarıda göstərilmiş yeyilmənin təyini üsullarının hər hansının tətbiq edilməsi sınaqdan
keçirilən detalın üsula müvafiq gəlmə dərəcəsindən, yeyilmənin təyin olunma dəqiqliyindən,
sınaqların aparılma xarakterindən və s.-dan asılıdır.
Detallarda korroziya və köhnəlmə prosesi
Nəqliyyat vasitələrinin qovşaq və detallarının ömür uzunluğunun aşağı düşmə
səbəblərindən biri də onların korroziyaya uğramaları və təbii olaraq köhnəlmə prosesinə məruz
qalmalarıdır.
Detalların, hazırlandıqları materialların ətraf mühitlə fiziki-kimyəvi qarşılıqlı təsiri
nəticəsində dağılması prosesinə korroziya deyilir.
Korroziya təsirindən detalların dağılması müxtəlif xarakter daşıyır. Bu xoşa gəlməz
proses hissələrin səthlərindən başlanır. Korroziyanın başlanmasının xarici əlaməti səthlərin
üzərində boz, qara və yaşıl ləkələrin (materialdan asılı olaraq), çürümələrin əmələ gəlməsidir. Bir
çox hallarda korroziya səthlərin gizli yerlərində yaranır və get-gedə artır.
Metallarda gedən korroziya prosesini öz xarakterinə görə iki qrupa bölürlər: a)
elektrokimyəvi və b) kimyəvi korroziya.
Elektrokimyəvi korroziya mikroqalvanik elementlərin təsirindən elektrolitrlərdə, özü də
metalların səthində və detalların qovuşma yerlərində əmələ gəlir. Metalların səthi eyni cinsli
olmadığı üçün bu korroziya elektronların detalın bir yerindən digərinə keçməsi ilə müşayiət
edilir. Elektrolit kimi su ilə sulfat turşusunun məhlulu qəbul edilir.
Elektrokimyəvi korroziya atmosfer şəraitində və maye fazalarında gedən korroziyalara
bölünür. Birincisi, metalın səthində oturmuş yağış suyunun, qarın, rütubətin iştirakı ilə, ikincisi
isə elektrolitin alt qatlarında havanın oksigeni olmadan gedir. Atmosfer şəraitində gedən
korroziyaya kuzovun alt hissələrində, qanadların daxili səthlərində və rənglənməyən detallarda
gedən korroziyanı misal göstərmək olar. Soyutma sisteminin daxili divarlarında əmələ gələn
korroziya maye fazada gedən korroziyaya misaldır.
Elektrik cərəyanı yaranmadan kimyəvi reaksiyaların iştirakı ilə gedən korroziyaya
kimyəvi korroziya deyilir. Bu korroziya da iki növdə özünü göstərir.
1. Quru qazların metalın səthinə təsirindən əmələ gələn kimyəvi korroziya. Buna misal
silindr divarlarında, klapanların işçi səthlərində, yanma kamerasında yaranan korroziyanı
göstərmək olar.
2. Qeyri-elektrolit mühitin içərisində əmələ gələn kimyəvi korroziya. Neft məhsullarının
iştirakı ilə (yanacaq bakının divarlarında, qida sisteminin daxili hissələrində) metalların səthində
gedən korroziya bu növ korroziyaya misal ola bilər. Bu korroziyanın əmələ gəlməsinin əsas
səbəbi yanacaqların tərkibində kükürdlü birləşmələrin və üzvü turşuların olmasıdır.
Korroziyadan fərqli olaraq köhnəlmə prosesi qeyri-metallardan hazırlanmış detallarda
(şüşə, taxta, rezin və s.) daha sürətlə gedir. Taxta materialından hazırlanmış detallar çürüyür,
rezin hissələr elastikliyini itirir, aşağı temperaturlarda isə kövrəkləşir.
Köhnəlmə prosesinin əsas səbəbi ətraf mühitin (temperaturun, günəş şüalarının, nəmliyin)
detalların materiallarına göstərdiyi aktiv təsirdir.