Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
173 
minilliyə -  manna,  maday, kas və a lban dillə rinə  gedib çıxır.  Bu etnosların d illə ri 
Azərbaycan dilin in tə mə l lay ını, er. əv. VIII-VII əsrlə rdə şima ldan gəlmiş kimme r, 
işkuz və sakların d illəri isə ikinci layını təşkil ed ir. Dilimizin  birinci layının kökləri 
isə daha qədimlə rə - er. əvvəlki  min illiklərdə  Ön Asiya və  Azərbaycan ərazisində 
yaşamış  Şu mer,  Lu lube,  Kuti,  Kas  və  b.  etnoslarla  bağlıd ır.  Bu rada  şumerlərin 
etnik  mənsubiyyəti  barədə  söhbət  açmaq  fikrimiz  yo xdur.  Orta  Asiyada, 
Qaza xıstanda,  Türkiyədə  və  Azərbaycanda  mü xtəlif  va xt larda  bu  proble mə  dair 
yazılar çap olun muşdur. Ho mmelin şu merlərin Altay mənşəli olması  fikrini  (o,  ilk 
dəfə  şumer  dilində  d inqir,  Ay,  ―Ay  a llah ı‖,  dağ,  qaya,  üç  v ə  b.  sözlərini  türkcə  
tenqri,  Ay,  dağ,  qaya,  üç sözlərilə  müqayisə  etmişdi),  bütün səylərə  baxmayaraq, 
təkzib  et mə k  mü mkün  olma mışdır.  Şu me rlə rin   Altay mənşəli  olması  fə rziyəsini 
inkar  edənlər  nədənsə  bir  suala  cavab  vermirlə r:  ço xsaylı  şu mer-türk  le ksik 
paralelləri (ba x: 7) nə ilə  əlaqədardır və nəyə görə başqa dil a ilə ləri (məsələn, se mit, 
Qafqa z,  Hind-Avropa  və  b.)  ilə  yo x,  məh z  türk  dillə ri  ailəsi  ilə  o xşarlıq lar 
mövcuddur?  Ehtimal  ki,  hürri,  het,  elam,  urartu  v ə  b.  qədim  şərq  dillərindəki 
türkmənşəli sözlər (bax: 12) məhz bu qədim etnosların dillərindən alın malard ır.
 
Bununla  əlaqədar  olaraq  Azərbaycan  dilinin  təşəkkülü  proble mi 
azərbaycanlıların  mənşəyi haqqında yeni konsepsiyaya uyğun aspektd ə qoyulma lı 
və  onun  ana  xəttini  dilimizin   Azə rbaycan  əra zisində  e radan  əvvəlki  etnosların 
birbaşa  varisi  o lması  müəddəası  təşkil  etməlid ir.  Nəzərdə  tutulmalıd ır  ki, 
toponimlə rin   və  şə xs  adla rın ın  a raşdırılması  nəticəsində  üzə   ç ıxa rılmış  manna, 
midiya   və  alban  d illərinə  a id  leksik  vahidlər  dilimizin   erkən  türixi  haqqında 
təsəvvür yaratmağa imkan verir. Bu sahədə dilçilərimizin art ıq uğurlu araşdırma la rı 
vardır. T. İ. Hacıyevin 13; 14; 15; 16), F. A. Cəlilovun (12), N. M. Xud iyevin (11), 
C.  V.  Qəhrə manovun və Ş. X.  Xəlilovun (4) əsərləri Azə rbaycan xalq ının  mənşəyi 
haqqında yeni konsepsiyanın təməl daşları sayıla biləcək tədqiqatlard ır. 
 
N.  M .  Xudiyevin  əsərində  doğru  göstərilir  ki,  Azə rbaycan  ərazisində 
qədim  etnosların  və  onla rın  türkdilli  olması  fikri  Azərbaycan  dilinin  təşəkkü lü 
tarixi  və  ü mu miyyətlə,  türk  dillə rin in  mövcud  təsnifi  məsələlərinin  yenidən 
araşdırılması vəzifəsini qarşıya qoyur. 
 
 
 
 
 
Bu  əsərlərdə  A zərbaycan  türk  d ilinin  guya  XI-XII  əsrlə rdən  sonra 
yaranması,  yəni  göstərilən  əsrlərdə  cənubda  ―İrandilli‖,  şimalda  ―Qafqazdilli‖ 
Atropaten  və  Alban  dillərinin  ta ma milə  assimilyasiyaya  uğraması  əsasında 
təşəkkül  tap ması  fikri  xa lqımızın  və   dilimizin   tarixinə   yabançı,  kənardan 
yapışdırma fikir kimi rədd olun muşdur. Doğrudan da qısa bir tarixi müddət ərzində 
ümu mxalq  türk dili və onun əsasında ədəbi dil yarana b ilməzdi.  İ. A.  Boduen de 
Kurtene,  Q.  Şu xardt,  L.  V.  Şerba,  A.  Meyə  kimi  böyük  tədqiqatçılar  dillərin 
əvəzlən məsi  və  bir  dilin  ölüb  getməsi  prosesinin  dilçilikdə  aydın  olmadığ ını 
yazmışlar.  Lakin tarixçilərimiz bu problemi ço x asanlıqla ―həll‖ etmişlər: oğuzlar 
Ön Asiyanı və Qafqazı  işğal etdilər, lakin yalnız Azərbaycan ərazisində ―İrandilli‖ 
atr opatenlilə rə və ― Qafqa zdilli‖  a lbanlara qənim kəsilərə k, təzminən yüz il ərzində 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
174 
dillərini məhv etdilər, e lə məhv etdilə r ki, heç bir kəndin əhalisi də  canını xilas edə 
bilməd i, heç bir əsər-əla mət qalmadan yoxa ç ıxd ıla r və nəticədə XIII əsrdə burada 
Azərbaycan ədəbi türk dili forma laşdı! 
 
 
 
 
 
Əslində  isə  heç  bir  belə  proses  getməmişdir,  bu,  ola  da  bilməzd i,  çünki 
oğuzlar əhalisi qədimdən türkcə danışan ölkəyə gəlmişdilər. Mən on illər boyu bu 
qondarma  konsepsiyanın  əleyhinə  çıxmışam.  Dilimizin  Azərbaycan  ərazisində 
eradan  əvvəlki  minilliklərdə  yaşamış  türkmənşəli  etnosların   dillə ri  əsasında 
təşəkkül  tapdığın ı  sübut  edən  faktla rı  yu xa rıda   vermişik.  Ümu miyyətlə,  tarixilik 
prinsipi dərk etmənin prinsipi k imi, hər bir hadisəni onun yekunu, nəticəsi vasitəsilə 
anlanmasının  mümkünlüyünə  əsaslanır:  Azərbaycan  ərazisində  nəhayət  etibarilə 
erkən orta əsrlərdə ü mu mxalq  türk d ilin in (Atropaten və alban dillə rin in)  mövcud 
olması göstərir  ki, bu  dil yerli qədim türk etnosların  dilləri əsasında yaranmışdır. 
Bu  müddəa  ―müasir  –  keçmişinin  məhsuludur,  nəticəsidir‖  deyən  dərketmə 
prinsipinə uygundur. Toponimlə rdə və şəxs adlarında əksini tap mış manna,  maday 
və alban dillərinə a id sözlərin indi də A zərbaycan dilində işlən məsi də, başqa sözlə, 
dilimizin  ço xminillik vərəsəliyə malik o lması da bu prinsipə əsaslanır.  
 
Bir  neçə  misal  göstərək.  Manna  çarlarının  bəzilərin in  (Musasin,  Eresin, 
Şarsin) ad larının sonlarında ―sin‖ sözü vardır. ―Sin‖, ―çin‖, ―şin‖ formalarında bu 
söz  qədim  türklərdə  şəxs  adlarının  sonunda  eynilik,  bənzərlik,  o xşarlıq  bildirirdi. 
Azərbaycan dilindəki ―çin‖ (türk d illərində s-ç-ş əvə zlən məsinə görə, de mə k o lar 
ki,  çin  sözü  sin  və  şin  sözlərinin  variantıd ır)  sözü  ş əxs  adlarında  onun  dəqiq 
mənasını  müəyyən etməyə kö mə k edir. Məsələn, ―yu xu m çin çıxdı‖  ifadəsində çin 
sözü  ―olduğu  kimi‖,  ―eynilə‖  mənasındadır.  Ona  görə  Manna  hakimlərindən 
Ərəsinin  adı əslində ―tamamilə ər (igid, döyüşçü) kimi‖, daha dəqiqi ―ərin ö züdür‖ 
mənasını verir.  Gü man  ki, asurca Ərəsin  kimi ya zılmış ad  Ərəç in kimi səslənirdi, 
lakin hə min dildə ―ç‖  səsi olmadığ ına görə ―çin‖  sözü ―sin‖ kimi ya zılmışdır;   Bu 
da  ola  bilər  ki,  hə min  adda  bu  sözün  məhz  sin  forması  iştirak  edir.  La kin 
Azərbaycan dilində bu sözün şın (məsələn, ssarışın, ―sarıya bənzə r‖, ―sarı  kimi‖) 
variantı da vardır və şübhəsiz  ki, sin, çin, şin sözünün formasıdır.  Bu göstərir ki, 
dilimizdə  çin  və  şin  (şın)  sözlərin in  müstəqil  iki  mənbəyi  vard ır.  Onla rın   biri 
manna  dilidir.  A zərbaycan  dilində  eyni  mənada  san  (ad-san)  və  şan  (şan-şöhrət) 
sözləri vard ır. Manna və Mid iya adlarında ―san‖ sözü vard ır.  Deməli,  san və şan 
sözlərindən biri qədimdən mövcuddur. 
 
 
 
 
 
Azərbaycan  dilində  həm  tək   (qədim  türkcə  tek ,  S.  E.  Ma lova  görə,  - 
Памятники  древнетюрской  письменности.  –М.-Л.,  1951, с.33 qədim türkcə bu 
söz  «təq‖  kimidir)  –  ―kimi‖,  ―sanki‖,  ―elə  b il‖,  ―o xşar‖,  ―bənzər‖  (100,  546)  və 
həm də tən (qədim türkcə  tenq –  ―eyni dərəcədə‖, ―eyni bərabərdə‖, ―uyğun gələn‖ 
(100,  551) sözləri işlən ir.  Ərətən (ərə bərabər. ər  kimi) və Davtək (dayı tək) şəxs 
adları göstərir ki, alban dilində də bu sözlər vard ı və deməli, qədim ―tenq‖ sözü ilə 
bağlı dilimizdə ―tən‖ və ―tək‖ formaların ın mü xtəlif mənbələri vardır. 
 
Azərbaycan  dilin in  oğuz  dillər  q rupuna  aid  olduğuna  görə  erkən  orta 

---