Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
175 
əsrlərdə  yaran ması  haqqında  tarixşünaslığımızda  əksini  tapmış  fikrin  qondarma 
olduğunu  göstərən  belə  faktlar  ço xdur.  T.  İ.  Hacıyev  bunu  deməkdə  haqlıd ır  ki, 
ümu mi  danışıq  dili  o lmadan  ədəbi  dil  yarana  b ilməzdi.  Əgər  XIII  əsrdə  yazılı 
dilimiz  vardısa,  bu,  o  deməkdir  ki,  ondan  çox-  ço x  əvvəl  ü mu mxalq  danışıq  dili 
vardı. Bu  isə Azərbaycan dilinin  XII – XIII əsrlərdə yaran ması fikrinə  ziddir.  Qazi 
Bürhanəddinin,  Nəsiminin, Şah  İsmay ıl Xətainin yarad ıcılığı yalnız uzun təkamül 
prosesini keçirmiş ümu mxalq danışıq dili əsasında mü mkun ola b ilərdi, ―kənardan 
gətirilmə‖   və  ―yerlilərə   qəbul  etdirilmə‖   türk  dili  əsasında  da  ola  bilmə zdi.  Hər 
hansı bir dildə şer yazılırsa, deməli, həmin  dil şifahi ədəbi dil ənənələrinə malikdir. 
Bütün bunlar özlüyündə aydın şeylərdir, lakin bəzitarixçilərimizi buna inandırmaq 
olmur. Azə rbaycan dilinin  oğuz dillər qrupuna  mə xsus xüsusiyyətlərinin üstünlük 
təşkil  et məsi  oğuzların  u lu  əcdadların ın  Ön  Asiya  və  A zərbaycan  əra zisindəki 
qədim  etnoslarla  mənşə  birliyini  göstərən  fakt  kimi  nə zərə  a lın malıd ır.  Məsələn, 
müasir xakasların  və uyğurların qədim etnik ad ları kasdır. Xakaslar və uyğurlar isə 
mənşəcə  oğuzlarla  bağlı  xalq lar  sayılır.  Be lə  olduqda  Azərbaycan  dilində  oğuz 
dilləri  üçün  səciyyəvi  xüsusiyyətlər  Azərbaycanda  er.  əv.  II  minillikdən  məlu m 
olan kasların d ilində də ola bilərdi. Hunların və kəngər –peçeneqlərin oğuz mənşəli 
olması  və  həmin  tayfaların  eranın  əvvəllərindən  Albaniyada  məskunlaş maları  da 
nəzərə   alın ma lıd ır.  A zərbaycan  dilinin  e radan  əvvəlki  etnik  ko mponentlərin in 
nisbəti barədə bitmiş fikir söylə mə k çətindir.  Lakin burası şübhəsizdir  ki,  xə zə r və 
oğuz- q ıpçaq dillərinə mənsub səciyyəvi xüsusiyyətlərdən başqa dilimizdə qabaqkı 
etnik  ko mponentlərin  izləri də olmalıdır.  E.  İ.Əzizov A zərbaycan dia lekt lərindəki 
türk,  xəzər  və  oğuz  ko mponentlərindən  şərti  olaraq  adlandırd ığı  türk 
ko mponentinin  eradan  əvvəlki  minilliklərlə  bağlı  olduğunu  yazmaqda  (6,  71) 
haqlıdır.  Lakin  bir  məsələ  aydındır:  indi  ―A zərbaycan  dili‖  adlandırdığ ımız  dilin 
rəsmi ola raq ―türk d ili‖ ad lan ması məh z oğuzlarla bağlıdır.   Tarixi fa ktla rın a zlığ ı 
ucbatından  azərbaycanlıların  ulu  əcdadları  sayılan  kutilərin  və  lu lubelərin  etnik 
mənsubiyyətləri barədə qəti fikir söyləmə k  mü mkun olmasa da, tədqiqatçıların bu 
fikri  ço x  əhəmiyyətlid ir  ki,  mannalar  kutilərin  və  lulubelərin  varisləri  kimi  tarix 
səhnəsinə çıxmışla r.  Bu varislərin sırasında  indiyədək İrandilli sayılmış  madayla rı 
da əlavə etmə k la zımd ır.  Yu xarıda gətirdiy imiz fa ktla r is ə  mannaların,  madayların 
və kasların türkmənşəli etnoslar olduğuna şübhə yeri qoymur.  
 
 
Azərbaycan  dilinin   təşəkkülü  prob le mi  araşdırılarkən  er.  əv.  VIII  –  VII 
əsrlərdə Cənubi  Qafqazda və Ön Asiyada məskunlaşmış kimmerlər, skiflər, saklar 
və  eramızın  I  minilliy ində  gəlmiş  mü xtəlif  türk  etnosları  da  nəzərə  a lın malıdır. 
Məsələnin  belə  qoyuluşu  is ə  türkologiyada  türk  dillərinin   təsnifi  ilə   bağlı 
vəziyyətin  qənaətbəxş  olmadığın ı  göstərir.  Türkoloqla r  hunlardan  qabağa  ged ə 
bilməd iklərinə görə, türk dillə rin in  indiki təsnifi qüsurlu və yarımçıqdır. Məsələn, 
N. A. Baska kovun təsnifində Altay dövrü er. əv. IV əsrdə b it miş hesab edilir. Belə  
çıxır  ki, həmin əsrdən əvvəl  müstəqil türk d illəri yo xdur, türk, tunqus, mancur və 
monqol  dilləri  hələ  ayrılma mışdı.  Biz  bunu  türk  xalq larının  tarixi  sah əsində 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
176 
naşılığın  ən  yaxşı  nümunəsi  hesab  edirik.  Belə  çıxır  ki,  er.  əv.  III  əsrdə  Mərkəzi 
Asiyada  imperiya  yaratmış  türk  hunlar  cəmi  yüz  il  ondan  əvvəl  yenicə  ―dünyaya 
gəlmişdilər‖, ondan qabaq heç yerdə türk dili yo x idi, təşəkkül tapma mışdı, monqol 
–  tunqus-  mancur  qarışıq lı  Altay  dili  vardı.  Ona  görə  Altay  dil  ailəsin in 
parçalan ması dövrü məsələsi xüsusi tədqiqat pred meti olmalıdır. Q. İ. Ramstedt və 
B.  Y.  Vladimirsev  hesab  edirlər  ki,  Praaltay  dili  əvvəlcə  ü mu mtunqus  və 
ümu mmonqol-  türk  qollarına,  sonra  ikincisindən  monqol  və  türk  dillərinə 
ayrılmışdır (bu barədə bax: Насилов Д. М. Об Алтайской  языковой обшности. 
К  истории  проблемы.  «Тюркологический  сборник  -  1974»,  М.  1978,  с.  90- 
108).  N.  N.  Poppeyə  görə,  Altay  dil  ailəsindən  əvvəlcə  pratürk  qrupu  ayrılmış , 
tunqus- monqol –  mancur dilləri u zun  müddət bir qrup da xilində qalmış və sonra 
parçalan mışdır  (Poppe Nikolas.  Verg lichende  Grammatik d ie Altaischen sprahen. 
Wiecbaden, 1960, I, s. 8).   
 
 
 
 
 
Yu xarıda  er.  əvvəl  III  –  I  min illiklərdə  A zərbaycan  ərazisində  türk 
mənşəli etnoslar haqqında gətirdiyimiz fakt lar göstərir ki, N. Poppenin fikri düzgün 
sayılmalıdır  və  Ümu mtü rk  dillərinin  Praltay  dilindən  ayrılmasını  er.  əv.  III 
minillikdən əvvələ a id et mək lazımd ır. Manna və Urartu əra zisində bia, mua – ―su‖ 
sözünün iştirakı  ilə yaran mış tunqus – mancur  mənşəli toponimlər (Buya, Zamua, 
Biain i  və  b.)  məsələnin  belə  həllinə  xələ l  gətirmir,  çünki  Altay  dil  (məsələn, 
Azərbaycan  dilində  ―ta xta‖,  tunqus  dilində  ―dyaqda‖)  aşkar  edilmişdir.  Er.  əv.  I 
minilliyinə a id etnosların  - mannala rın, madayla rın, a lbanların, kasların, kaspilə rin, 
kimmerlə rin, skiflə rinvə sakların dillərinə a id toponimlər və şə xs adları  monqol – 
tunqus – mancur dilləri əsasında yox, məh z qədim türk d illəri əsasında yaranmışdır. 
La kin ə lbəttə, bu etnosların adamları ö zlə rin i ―türk‖ adlandırma mışlar. On lar üçün 
―türk‖  sözü  konkret  özünüadlandırma  b ild irən   söz  deyildi.  ―Türk‖  etnonimi  
Altaymənşəli  qədim  etnoslardan  birinin   adı  idi  və  ehtima l  ki,  ―Avesta‖  da  qeyd 
olunan ―Tur‖ etnonimi ilə mənşəcə birdir.    
 
 
 
Azərbaycan  dilinin   təşəkkülü  ilə  bağlı  mühüm  məsələrdən  biri  də  onun 
dövrləşdirilməsidir.  Ə.  Dəmirçizadənin,  A.  Qurbanovun,  H.  Xudiyevin,  T. 
Hacıyevin,  V.  Aslanovun,  E.  Əzizovun,  Ə.  Şükürovun  tədqiqatları  sayəsində  bu 
problemdə   müəyyən  qədər  aydınlıq   yaran mışdır.  La kin  hələ   araşdırılma mış 
məsələ lər  ço xdur.  Bu  onunla  ə laqədardır  ki,  indiyədək  A lban  və  Atropaten 
xalq larının etnik təbiəti məlu m deyild i və ona görə d ilçilər Azərbaycan dilin in XI – 
XII əsrdən əvvələ apara bilmirdilər.  
 
 
 
 
 
Azərbaycan  türk  dilin in  birbaşa  s ələfi  Atropatena  və  Alban  ümumxalq  
danışıq dillərid ir. Mannada və Midiyada tayfa ittifaqları  xalqa çevrilməd iyinə görə 
ümu mxalq danışıq dili də yarana bilməzd i.  Ona görə təxminən eyni tarixi  mərhələ 
çərçivəsində yaranmış bu dillər Azərbaycan dilinin  bünövrəsini təşkil edir. Alban 
tarixçisi  Musa  Kalankatlın ın  çar  Vaçaqanın  (V  əsr)  bütün  əyalətlərə  fərman lar 
göndərməsi haqqında məlu matından (I kitab, 20- ci fəsil) aydın o lur ki, Albaniyada 
ümu mxalq  danışıq  dili  vardı.  Alban  dili  həm  də  V-  VII  əsrlərdə  yazılı  dil  idi. 

---