Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
69 
―alt‖, ―aşağı‖ sözü ‖Tutaşti‖ er. 744-cü il) toponimində də əksin i tap mışdır. Türkcə 
tut –―düşərgə‖ (160,    III,  2,     1475) və  ast –  ―aşağı‖, ―alt‖  sözlərindən ibarətdir.
 
Z a k r u  t i    və T a d i  r u t i   (er. əv. 744-cü  il). Mid iyada dağ adları. 
Yerli  Saqirutu  və  Tadirutu  oronimlərinin  asur  dilində  yazılışıdır.  Cənubi 
Azərbaycanın  Qaradağ  mahalında  lokalizə  olunurlar.  Babək  üsyanı  ilə  əlaqədar 
hadisələrdə Zəhrqaş və Dav-ər-Rud dağ adları kimi qeyd olunur. Za kruti oronimi 
türkcə  saqir  –  ―dağ  burnu‖,  ―möhkəmləndirilmiş  yer‖  (160,III,2,448)  sözü,  ―u‖ 
birləşdirici səsi və türkcə tu – ―dağ‖ (160, III. 2, 1421) sözündən ibarətdir. 
 
Şumer  d ilində  an-zaggar  (yazılışı  semit  mənşəli  akkadcadır)  –   ―qala‖, 
―möhkəmləndirilmiş  yer‖  sözü  ilə  türk  d illərindəki  saqir  və  çakar  –  ―qala‖, 
―möhkəmləndirilmiş yer‖ (145,606) sözlərin in mənşə birliyinə görə həm də gü man 
etmək  olar  ki,  Zakruti  oronimində  bu  sözün  məhz  şumer  forması  öz  əksini 
tapmışdır. Bütün hallarda o ronim ―Qaladağ‖ mənasındadır. Tadiruti oronimi isə ted, 
tey  –  “təpə‖  (145,548),  ur  –  “dağın  gündüşən  tərəfi”  (100,211)  sözləri,  ―u‖ 
birləşdiric i səsi və tu ―dağ‖ sözündən ibarətdir. 
 
 
 
 
S  i  l  x  a  z  i    (er.  əv.  737-c i  il).  Asur  dilində  ―ç‖  və  ―c‖  səslərinin  
olmadığına görə həmin səslər ―s‖ səsi ilə verilirdi.  Ehtimal  ki, türkcə çil –―çox da 
böyük olmayan yarğan‖, ―çay yatağı‖, ―çaylaq‖ (145,615) v ə azi (yazı) –―çay sahili 
düzən‖  sözlərindən  ibarətdir.  Bəlkə  də  ―azi‖  ko mponenti  türk  dillərindəki  aju   – 
―dağ aşırımı‖, ―dağ  keçid i‖  (145,61) sözündən yaranmışdır.  Er. əv. 713-cü  ilə aid 
mənbədə  Midiyada  Aqazi  toponimi  qeyd  olunur  ki,  bu  da  türk  dillərindəki  aq 
(torpağın  süxurunun  bozu mtulluğunu  bildirən  söz)  və  yazı  –   ―çay  sahili  dü zən‖ 
sözlərindəndir.  
Midiya  ə ra zisində  b ir  neçə  toponim  ―ur‖   sözü  ilə  dü zəlmişdir.  Türk 
dillərində  ur  sözü  ―tikmək‖,  ―b ina  etmə k‖,  mənasını  bildirir  (166,I,599). 
Toponimlərdə  ur  –  ― möh kə mləndirilmiş  yer‖,  ―qala  s əddi‖,  ―səngər‖  (145,415) 
demə kdir. A ltayın türk d illərində ur hə m də  ―təpə‖, ―yüksəklik‖   mənasındadır və 
ona  görə  oradakı  Ural  və  Uraş  toponimlərin in  də  bu  sözdən  yarandığı  göstərilir. 
Midiyada  Uraş  qala  adı  kimi  qeyd  olunur  ki,  bu  da  ―ur‖  sözünün  mənasına 
uyğundur. Bu ad Azərbaycanda XVI əsrdən  məlu m olan Araş (Ərəş) toponimi  ilə 
bəlkə  də eyni  mənadadır.  Urnakku  toponimini asur dilind ə əlavə  olun muş ―k‖  və 
―u‖  adlıq  hal  şəkilçisindən  ibarət  olduğuna  görə  əsl  forması  Urnak  kimi  bərpa 
olunur.  XIV  əsr  müəllifi  Hə mdu llah  Qə zv ini  Təbrizin  bir  mahalın ın  Arunak 
adlandığını  yazır  (32,43).  Türkcə  ur  və  nak  (-lak)  şəkilçisindəndir.  Qazaxıstanda 
indiki Urnak şəhərinin ad ı ilə eynidir. 
 
 
 
 
 
U r i k  a t (er. əv. 719-cu  il).  Bu toponimi üç cür izah et mək o lar. Türkcə  
ur-―yarğan‖,  ―sıldırım‖  (143,579)  və  k at  –  ―dağın  meşəsiz  gündüşən  tərəfi‖ 
(145,264),  ya xud  qat  –  “tərəf‖,  ―yan‖,  sözlərindən  ibarətdir.  Altayda  Uluq-Kat, 
Kadır-Kat  və  b.  (145,  264)  dağ  adları  ilə  müqayisə  olunur.  Urqa  –  ―yüksəklik‖, 
―sıldırımlı  yer‖  (145,580)  sözündəndir.  Erkən  orta  əsrlərdə  Albaniyanın  Arsak 
əyalətində  Urekat  toponimi  vardı  (qədim  ermən icə  yazılışında  bu  da  ―Urek‖ 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
70 
kimid ir, la kin hə min dildə adla rın sonluqların ın düşməsi səciyyəvi haldır,  məsələn 
Tusluk  toponimi  ―Tus‖  kimi  yazılırdı.)  Musa  Kalankatlın ın  ―Alban  tarixi‖-ndə 
sonluqları ―kat‖ sözü  ilə bitən  Kalankat, Karnakat,  Şaqat və b. toponimlər çəkilir.
 
A r m a n  q u  (e r. əv. 719-cu il). Mid iyada bir qalan ın adı. Türkcə  uram –  
―çaylar‖, ―subasar sahə‖ (bax, Urimzan adına) və anqa, anqu-―çayın ağzı‖, ―çay ın 
qolu‖, ―çökək‖, ―çu xu r‖, ―hövzə‖, ―qobu‖, ―dar dərə‖ (145,50-51) sözlərindəndir.
 
X  a  r  m  e  ş  a  n  d    (er.  əv.  820-ci  il)  və  Xarmaşi  (er.  əv.  719-cu  il) 
toponimlə rində  bizcə,  monqol  mənşəli  xərə m  (türk  d illərində  ka rman)  –  ―qala‖  
sözü  öz  əksin i  tap mışdır.  Ehtimal  ki,  ―Xarmeşand‖  kimi  qeyd  olunmuş  toponim 
Hə mədanın  30  fərsəhliy ində  IX  əsrə  aid  ərəb  mənbəyində  (Təbərinin  əsərində) 
qeyd  olunan  Karmasin  yaşayış  məntəqəsinin  adında  qalmışdı.  Ona  görə  də 
Xarmeşand toponiminin əsl  formasını  Xarmeşin kimi bərpa etmək o lar və sondakı 
―çin‖ sözünü ―sıldırım‖, ―şaquli yarğanlı  yayla‖ mənasında türkcə çinq sözü hesab 
etmə k  o lar.  Quruluşca  Hə mdullah  Qə zvin inin  Cənubi  A zərbaycanda  qeyd  etdiyi 
Darma rzin toponimi ilə  eynidir. 
 
 
 
 
 
 
K a r z i n  (u) və Xarzan (u) (er. əv.  714-cü  il).Türkmonqol dillə rindəki 
k ara,  xara  –  ―qara‖  və  çinq  –  ―sıldırım‖,  ço x  halla rda  şaquli  yarğanlı  yayla‖, 
―əlçatmaz  dağ‖,  ―sıldırım  dağ  uçurumu  (145,616),  yaxud  türkcə  karşi-
―möhkəmləndirilmiş  yer‖  (145,262)  sözlərindəndir  (bax,  Xarşay).  Bu  toponimin 
ikinci  ko mponenti  qədim  türkcə  sin-―dağ  beli‖  (160,IV,I,648)  sözü  də   ola  b ilər. 
Quruluşca Mannada Parsindu, Təbərinin (IX əsr) Həmədanın 30 fərsəhliy ində qeyd 
etdiyi  Karmasin,  XIV  əsrdə  Təbriz  mahallarından  Darma rzin  (32,45),  Hə mədan 
yaxınlığında  Asfacin  (18,63)  toponimləri  ilə  eynidir.  Urmiya  gölü   yaxın lığında 
indiki Bu z-Sina (hünd. 2480 m) dağın ın adı ilə loka lizə  oluna bilər. 
 
 
U  r  a  n   b  a  r  z  a  n  i     (er.  əv.  674-cü  il),  Uppurin  (er.  əv.  713-cü  il), 
Urnakk i  (er.  əv.  713-cü  il),  Urenna  (er.  əv.  713-cü  il)  toponimlə rində  ―uran‖, 
‖uren‖,‖urin‖ ko mponentləri, gü man ki, eyni mənşəlidir. Türkcə oron, uran, oren – 
―yer‖, ―heyvan üçün hasarlan mış yer‖ (166,I,477-479), yaxud A ltay dillərində oron 
–  ―köçəbə‖,  ―düşərgə‖,  ―oba‖,  ―yatacaq  yeri‖  (Г.  М.  Василевич.  Топонимы 
тунгусского   происхождения.  «Этно графия  имен»,  М .,  1971,  с.167) 
sözlərindəndir.  Toponimin  ―barzani‖  hiss əsi  qədim  türkcə  barça-―bütünlüklə, 
hamısı‖  və  an  –  ―karst  çuxuru,  uçuru mu‖  (145,50)  sözlərindən  ibarətdir. 
Bütünlüklə bu ad təxminən ―Karst çu xurunda köçəbə (yurd, oba)‖  mənasını verir.
 
T  i  l-T  a  r  a  n  z  a  y  (er.  əv.  744-cü  il).  Türkcə  dil-―dil  forma lı  dağ 
çıxıntısı‖,  turan  (q)  –―şoran‖  (145,567)  və  çay  sözlərindəndir.  Bəlkə  də  bu 
toponimdə ki ―til‖  ko mponenti türkcə etil, itil,-―çay‖ (çuvaşlar indi də  Volqaya İt il 
deyirlər)  sözünün  bir  formasıdır.  Urmiya  gölünün  sahilind ə  indi  Til  kəndi  var. 
―Til‖,  ―dil‖  ko mponenti  Cənubi  Azərbaycanın  Qaradağ  mahalında  əhalisi 
türklərdən ibarət Uzu m-Dil kəndinin ad ında indiyədək qalmışdır. 
 
 
T a n z a y  (er. əv. 728-c i il). Türkcə tan-―düzən‖ (160,III,2,1616) və say 
– ―daşlı düzən‖ (100,481) yaxud çay sözlərindəndir.  
 
 

---