Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 71 U ş t a ş a y (er. əv. 820-ci il). Türkcə uş – ―uç‖, taş-―qaya‖, ―daş‖ sözlərindən və altay dillərində ad ların sonları üçün səciyyəvi ―ay” şəkilçisindəndir. N i r u t a k t a (er. əv. 744-cü il). Mid iyada bir dağın ad ı. Tü rkcə və monqolca nuru-“uçqunlu yer‖ (İsmayıllı rayonunda Nuran kəndi də məhz uçqunlu yerdədir və monqolca nuru və an sözlərindəndir), ya xud türkcə naru- ―o üzdə‖, ―o tərəfdə‖, ―o tayda‖ və takta – ―dağlıq ərazidə terrasvarı düzən yer‖ sözlərindəndir. Maraqlıd ır ki, Cənubi A zərbaycanda Savalan dağının döşündə əhalisi türkdilli Nir kəndi ya xınlığında Nir çayı vardır. İbn Xordadbeh (IX əsr) Sarabdan 5 fərsəh (tə xminən 32-33 km-də), Ərdəbildən 4 fərsəh aralıda Nir yaşayış məntəqəsinin adını çəkir (I,17). T u k l i a ş (er. əv. 744 və 728-ci illər). Türkcə tuk-―yarımada‖, ―burun‖, ―körfəz‖ (145,570) sözündən, -li şəkilçisindən və naməlu m mənalı aş ko mponentindən ibarətdir. U r i m z a n (er. əv. 728-c i il). Qeyd edilmə lidir ki. Manna və M idiya ərazisində bir sıra toponimlər ―zan‖ ko mponenti ilə b itir: Kilzan, Aqanzan, Ançan (Anşan) və b. Türkcə irim – ―su burulğanı‖, ―quru maqda olan çayın su axan hissəsi‖ (145,235), ya xud urem – ―ko llu, qa mışlı çaybasar‖, ―subasar sahə‖, ―çaylar‖ (145,580) və özən – ―çay‖, ―vadi‖, ―düzən‖ (166, I 510) sözlərindəndir. Məsudi (X əsr) Cənubi Azərbaycanda Masobzan toponimini qeyd edir. Quruluşca erkən orta əsrlərdən məlu m o lan Uyğur ö lkəsində Urimçi (Beşbalık şəhərinin digər adı, 68, V, 242, 168, 41), Dağ lıq Altayda Biy çayının qolu Kebozen, Sib irdə Be re zan (Oka çayın ın hövzəsi), Ura lda Ya ruozan, Vo lqaboyunda Çeremsan, Cənubi Qafqazda Alazan, İranda Qızılüzən və s. toponimləri ilə eynidir. T i l a ş u r i (er. əv. 737-ci il). Ehtimal ki, bu toponimin suyu çox şor (mixi yazıda ―o‖ və u‖ səsləri eyni işarə ilə yazılırd ı) olan Urmiya gölü ilə bağlıdır. Urmiya gölünün içərisində ada indi də Tilə adlanır. XIII əsr ərəb coğrafiyaçısı Yaqut Hə məvi Urmiya gölünün Tala adlandığın ı yazmışdır (32,29). Tilə toponimi qədim türkcə tilk ə ―hissə‖, ―zolaq‖, ―torpaq sahəsi‖ (100,560) sözünün fonetik şəklid ir. Müqayisə üçün deyək ki, Xəzərdə indiki Pirallah ı adasını antik müəllif Pomponiy Me la (er. əv. I əsr) Ta lqe kimi qeyd etmişdir. O yazır ki, bu adada bol məhsul və meyvə allaha mənsubdur (Pomponiy Mela, III,6,58). Bu toponimi II əsr müəllifi Ptolemey Talka kimi yazır (Ptolemey,VI,9,8). Deməli, həm Xəzərdə, həm də Urmiya gölündəki adlar – qədim türkcə ―t ilkə‖ sözündəndir. Urmiya gölü hə m də qədimdə Şor adlan mışdır. X əsr ərəb coğrafiyaçısı İstə xri gölün adın ı əş-Şurat, XIV əsr müəllifi Hə mdu llah Qəzv ini isə Şora kimi ya zmışlar. IX əsr ərəb tarixçisi Təbəri Urmiya gölü içərisində qalanın Şah i adlandığın ı ya zır. Şahi türkcə say- “vulkan mənşəli daşlıq yer‖ sözünün təhrifidir. Deyilənlərdən belə çıxır ki, Tilaşuri ―Şorda (duzluqda) torpaq (quru) hiss ə‖ mənasını verir. Ehtimal ki, Mannada er. əv. 834-cü ildə həkim Şulusunun ―ölkə‖sinin adı kimi çəkilən Masaşuru toponimi də Şor ad lan mış Urmiya gölünün adı ilə bağlıdır. Qeyd etmək la zımdır ki, M idiya əra zisində ―şur‖ sözü ilə bağlı Şurd ir (e r. downloaded from KitabYurdu.az 72 əv. 828-ci il) və Şurdə (er. əv. 713-cü il) toponimləri də vardı. Ona görə Tila-Şuri, Masaşuri, Şurd ir və Şurdə toponimlərindəki ―şur‖ sözünün başqa mənası da ola bilər və bəlkə də türkcə saur –―dairəvi dağ zirvəsi‖, ―qaya‖ (145,498-499) sözündəndir. Elə olsa Şurdə - ―saur‖ və türkcə tey-―təpə‖, Şurdir (Həmdullah Qəzv ini Cənubi Azə rbaycanda Sardur çayını qeyd edir) Saur və türkcə tör ―dağ vadisinin ən uca zirvəsi‖ sözlərindən ibarətdir. A l a b r i a (er. əv. VIII əsr). Na mə lu m ―a l‖ və qədim türkcə opri – “düzən‖, ―çökəklik‖ (100,368) sözündəndir. Mid iyada İşpilibriya toponimi ilə səsləşir. Bəlkə də bu toponimdə türkcə Ura lın toponimiyasında əksini tapmış alap ―çay vadisi‖ sözü vardır. T a ş t a m i (er. əv. 714-cü il). Türkcə taş – ―qaya‖ və tam – ―qala‖, ―qala divarı‖ sözlərindəndir. K i z i l b u n d a (er. əv. 820-ci il). M idiyada çay adı. Y. B. Y usifov mixi yazıda adın həm də Kizilbuda kimi yazılışına görə onun türk dillərində kizil – “qırmızı‖ və bud – ―dağ qolu‖ sözlərindən ibarət olduğunu (Qırmızı dağ qolu) izah etmişdir (187,93). Cənubi A zərbaycan ərazisində Balkaz dağlarından başlanan və Xəzə rə tökülən Qızıl-Özən çayı ilə loka lizə o lunur (102,213). ― Qədim yerli adlar‖dan sayıldığına görə indiyədək mənası aydınlaşdırılmamışdır. Türkcə kizil – ―qırmızı‖ (görünür, çayın axdığ ı ərazinin vulkan mənşəli qırmızımtıl sü xurlarına görə) və ―bunda‖ ko mponentlərindən ibarətdir. Bu ko mponent ehtimal ki, Altay dillərindəki buya – ―su‖ sözündən ibarətdir, la kin görünür, türk d illərində y -d əvəzlən məsinə görə ―buda‖ formasın ı qəbul etmiş və danışıqda (bəlkə də asur dilində bu hidronimi ya zan katib in art ırmasıd ır) ―n‖ s əsi əlavə olun muşdur. De mə li, Kizilbunda ―Qızıl su‖ (çay‖ mənasındadır. Quru luşca Sibirdə Kızil-Xem (Yen isey çayının bir qolu), Türkiyədə Kızil-İrmak və Kızıl-Su çay adları ilə eynid ir. U ş k a k k a n (er. əv. 728-ci il). İ. M. Dyakonova görə, Cənubi Azərbaycanda Qaradağda indiki Qarasu çayının hövzəsinin adıdır. (102,201). Ehtimal ki, asurca yazılışında toponim ―uşk‖ və ―akkan‖ hissələrindən ibarət toponimin ―uşk‖ ko mponenti qədim türkcə inçku- ―sakit‖, ―dayaz‖ (100, 110) sözünün danışıqda təhrifid ir. Uşkakkan (asurca yazılışda ―k‖ s əsinin qoşalaşdırılması ilə) ―sakit (dayaz) axan‖ mənasında olmaq la Qarasu çayın ın qədim adıdır (?). U ş k a y a (er. əv. 714-cü il). E. A. Qrantovski bu adı farsca xuşk – ―quru‖ sözü ilə əlaqələndirmişdir (88,276). Y. B. Yusifova görə, toponim türk dillərindəki uç (üç) və kaya, qaya sözlə rindən ibarətdir. Uşkaya toponimi Səhəndin şimal ətəyində Üskiyyə kəndin in adında indiyədək qalmışdır. Kənd həqiqətən də Səhəndin sıldırımlı qayalıq əra zisindədir. X a r ş a (er. əv. 744-cü il) və Xarşay (er. əv. 744-cü il). E. A. Qrantovski bu toponimləri İranmənşəli sayır və farsca k arşi – ―şırım‖ (kotanın, xışın torpaqda açdığı iz) sözü ilə izah edir (88,195), lakin düşünmür ki, ―şırım‖ sözü heç vaxt Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|