Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
67 
n,  r,  ş  səslərinin  qoşalaşdırılması,  ad ların  sonunda  adlıq  hal  ş əkilçisi  kimi  ―u‖ 
səsinin əlavə ed ilməsi, ―v‖  səsinin olmadığ ına görə onun ― m‖ s əsi ilə, ―ç‖ və ―c‖  
səslərinin  olmadığına  görə  onların  ―s‖  və  ―z‖  səsləri  ilə  verilməsi,  adla rın 
sonlarındakı  ―y‖  səsinin  düşümü  və  s.)  toponimlərin  yerli  tələffüz  formalarını 
bərpa etmə k çətindir. 
 
 
 
 
 
 
 
Midiya  toponimlə rin in  ço xu  Qərbi  Avropanın  bir  sıra  iranşünaslarının, 
Azərbaycanda  İ.  H.  Əliyevin,  Gürcüstanda  Q.  A.  Me likişvilinin,  Rusiyada  İ.  M. 
Dyakonovun  və  E.  A.  Qrantovskinin  əsərlərində  İran  d illəri  əsasında  şərh 
olunmuşdur. Madayların  İran mənşəli  (Ari  mənşəli) etnos olması və ü mu miyyətlə, 
İrandilli  tayfaların,  daha  doğrusu,  guya  farsların  əcdadların ın  Manna  və  Midiya 
ərazisində hələ er. əv. IX əsrdən yayılması – Azərbaycan  xalqının qədim tarixin in 
saxtalaşdırılmasına  səbəb  olmuş  bu  şablon  baxış  farsların   cənubda  türk 
azərbaycanlılar  üzə rində  ağalığının  türixən  qanuni  olmasına  xid mət  et məkdədir. 
Fars  tarixçilərinin  bu  ideyanı  hər  vasitə  ilə  müdafiə  etmələri  də  bununla 
əlaqədardır. Azərbaycanda Midiya türixi İq rar  Əliyevin  inhisarında olduğuna görə 
heç  kim  bu  tarixi  ədalətsizliyə  qarşı  çıxa  bilmird i.  Yalnız  son  illərdə  bu  nöqteyi-
nəzərə  qarşı  etira z  səsləri  ucalmağa  başlanmış,  mannaların  və  madayların 
türkmənşəli olması fikri irəli sürülmüşdür. İlk dəfə  Y.  B.  Yusifov tərəfindən (179) 
söylənilmiş  bu  fikir  sonra  bir  tədqiqatımızda  (85)  müdafiə  olun muş  və  beləliklə, 
xalq ımızın  mənşəyi haqqında yeni konsepsiyanın söykəndiyi əsas faktların birin i – 
türkmənşəli toponimləri o xucunun nəzərinə çatdırırıq. 
 
 
 
Midiya əra zisində toponimlərin bir qrupu ―k in‖,  ―k inq”  sözü başlayır.  İ. 
M.  Dyakonov  yazmışdır  ki,  lulube  və  kassit  dillərində  bu  söz  ―qala‖, 
―möhkəmləndirilmiş  yer‖  deməkd ir  (102,138).  Bu  sözün  Altay mənşəli  olması 
haqqında yuxarıda danışmışıq. Belə çıxır  ki, qin, qinq – ―qala‖ sözündən yaranmış 
toponimlə r  Mid iya  ərazisində  er.  əv.  III-II  minilliklərdən  yaşaması  məlu m  o lan 
lulubelərin  və  kasla rın  yaşayış  məskənlərinin  ad ları  kimi  təşəkkül  tap mışdır.  Ola  
bilsin  ki,  bu  söz  mannalara  və  madaylara  da  keçmiş  və  toponim  yarad ıcılığında 
işlən mişdir.  Ehtimal  şəkildə  lulubelərin  və  tam  əmin liklə  kasların  türkmənşəli 
olması  barədə  yuxarıda  demişik.  Ona  görə  də  kin (qin), kinq  (qinq) sözü  (diqqət 
cəlb  edən  budur  ki,  ―q inq‖  sözündə  ―qanq‖  sözündə  olduğu  kimi  qədim  Altay 
dilləri üçün səciyyəvi ―nq”  qovuşuq səsi vardır) ehtima l ki, türkmənşəlid ir. 
 
K  u  a  k   i  n   d  a  (er.  əv.  834-cü  il).  Türkcə  k iya  (qırğızca,  özbə kcə,  və  
qazaqca  k iya,  altayca  k ayu)-―dik‖,  ―sıld ırım‖,  ―yalç ın  ya mac‖ ,  ―çətin liklə   gedilə  
bilən  qayalı  ya mac‖,  ―eniş‖  (145,277),  k in-“qala‖  sözlərindən  və  -da   (la) 
şəkilçisindəndir (?). 
 
 
 
 
 
 
 
K i n d u t a  u ş  (er. əv. 820-ci  il).  E. A.  Qrantovskinin ehtimalına görə, 
İran mənşəli  addır  (88,200).  Türkcə  kin-―qala‖,  -du  (lu)  şəkilçisi  və  tauş,  taus  – 
―səsküylü  (çay‖  sözlərindəndir  (toponimin  sonundakı  ko mponent  Azərbaycanda 
Tavusçay hidronimləri ilə müqayisə olunur). 
 
 
 
 
K i n  q i ş t i l e n z a  x (er. əv. 820-ci il). Türkcə kinq – “qala‖, naməlu m 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
68 
―iştilen‖ ko mponenti və türkcə üzək, özək – “çay” (166,I,406,510) sözlərindəndir. 
Ehtimal  ki,  ―iştile‖  ko mponenti  ―iş‖  və  ―tile‖  hissələrindən  ibarətdir  (―tile‖  sözü 
haqqında bax Talaşuri).   
 
 
 
 
 
 
U r ş a n i k a (er. əv. 744-cü il). Sanqi əyalətində (indiki Səhənd dağı olan 
bölgədə)  bir  şəhərin  adı.  E.  A.  Qrantovskiyə  görə,  hindcə  varşan  –  “qüdrətli‖, 
―qüvvətli‖,  ‖böyük‖  sözündəndir  (88,233).  Bu,  inandırıcı  deyil,  çünki  ş əhər  adı 
belə  sözdən  ibarət  ola  bilmə z.  Hə mdullah  Qə zvin i  (XIV  əsr)  Təbriz  ya xın lığında 
―Urişak‖  toponimini  qeyd  edir  (32,42).  Tü rkcə  ur  –  ―möhkəmləndirilmiş  yer‖, 
―təpə‖, sanq (çanq) – ―dağ‖ və ık, ik – ―küləkdən qorunan yer‖, ―daldalanacaq yer‖, 
―sığınacaq‖,  ―tərəf‖  (166,I,651)  sözlərindəndir.  Qeyd  edilməlidir  ki,  Manna  və 
Midiya  toponimlərinin  bəzilərində  ―ur‖  sözü  mənşəcə  şumer  dilinə  aid  uru  – 
―icma‖, ―şəhər‖ (qədim türkcə ordu – ―şəhər‖, ‖xan düşərgəsi‖) sözü də sayıla bilər.
 
Q  i  n  z  i  n  (er.  əv.  728-c i  il).  Gü man  ki,  e r.  əv.  728-c i  ilə  aid  mənbədə 
göstərilən  ―Qizinikissa‖  toponimi  ilə  eynidir.  Türkcə  kin  –  ―qala‖  və  çinq  – 
―sıldırım‖,  ―şaquli  yarğanlı  yayla‖,  ―əlçatmaz  dağ‖  sözlərindəndir.  Quru luşca 
Midiyada Karzin toponimi ilə müqayisə olunur.  
 
 
 
 
K i n q  a r i k  u (e r. əv.  714-cü  il).  Qədim türkcə  k inq-―qala‖ və ərqu – 
―dayanacaq‖,  ―düşərgə‖  (L.  Y.  Tuquşeva,  göstərilən  əs əri.  S.  316)  sözlərindən, 
yaxud  k inq  və  qədim  türkcə   erik ,  monqolca  ereq  –   ―sıld ırım  sahil‖,  ―yarğan‖ 
(145,638) sözlərindəndir.   
 
 
 
 
 
 
K i n t a u (er. əv. 714-cü  il).  Y.  B.  Yusifov bu toponimi ― Qaradağ‖ kimi 
mənalandırmışdır.  Bizcə  oronim  kin-―qala‖  və  tay-―dağ‖  sözlərindən  ibarətdir  və 
―Qaladağ‖ deməkd ir. 
 
 
 
 
 
 
 
Qeyd edilməlidir ki, ―q in‖, ―qinq‖ fo rmalarında bu söz Midiyanın Qin xu xt,  
Qinqib ir,  Qinqird  və  b.  toponimlərində  vardır,  lakin  mənaların ı  ü zə  çıxarmaq 
olmur.    
 
 
 
 
 
 
 
Midiya  ərazisində  bir  qrup  toponimdə  ―işta‖,  ―işte‖  ko mponenti  diqqəti 
cəlb edir. Y. B. Yusifov bu adların  bəzilərinin türkcə issi, isti (ilıq) sözündən ibarət 
olduğunu  yazmış,  İştraura  toponimini  ―İsti  çay‖  kimi  mənalandırmış  və  orta  əsr 
Qermrud  –  ―İlıq  çay‖  çayı  ilə  eyniləşdirmişdir  (184).  Ehtima l  ki,  digər 
toponimlərdə ―işta‖ sözü türk d illərindəki ast –  ―alt tərəf‖, ―aşağı tərəf‖ (166,I,195) 
sözüdür;  bəlkə  də  Arazdan  aşağıda  yerləşdiklərinə  görə  bu  toponimlərin 
bəzilərində  ―ast‖  sözü  öz  əksini  tap mışdır.  Bunu  Atropatenada  Ptolemey in 
göstərdiyi  Astabene,  Strabonun  göstərdiyi  Azar,  müasir  Astara  və  Astrabad 
toponimlərində görmək olar. Pto lemeyin M idiyada qeyd etdiyi Astabene toponimi 
indiyədək Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalında Üştibin azərbaycanlı kəndin in 
adında qalmaqdadır. Həmin mahalda, A razın  sağ sahilində, Seyid  Cəbray ıl dağın ın 
qərb  ətəyində  Astamal  kəndi  vard ır.  Ona  görə  də  ―İştaippa‖  (er.  əv.  714) 
toponimin in  bu  ko mponent  vasitəsilə  düzəldiyin i  gü man  etmək  olar.  ―İştaippa‖ 
toponimi  bizcə  ―Üç  təpə‖  toponimin in  təhrifidir.  Cənubi  A zərbaycanın  Qaradağ 
mahalında indi  Üçqardaş adlı üç təpədən ibarətdağ vardır. Fikrimizcə, türkcə  ast – 

---