Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 83 Midiyada ondan əvvəl İşteluku və İştesuku şəxs adları mə lu mdur. Lakin o, ad ın ikinci hissəsini izah edə bilmə mişdir. Qeyd edilmə lid ir ki, qaya yazısının farsca versiyasında da adın sonunda ―u‖ s əsinin yazılması göstərir ki, bu səs, adətən, asur dilində adların sonuna əlavə olunan ―u‖ adlıq hal ş əkilçisi deyil. Ehtimal ki, ad Ela m mənşəli İştu allahının adından və şumercə ―be‖ şəkilçisindən və gu – ―mənimd ir‖ sözlərindən ibarət olmaqla ―İştu (allah ı) mən imdir‖ mənasındadır. Bə lkə də Ela m mənşəli İştu (yaxud hurritcə İştu ―parlaq‖) allah ının adından, şumercə be – ―hökmdar‖, ―bəy‖, ―cənab‖ və ku – ―mən imdir‖ sözlərindən ibarətdir. Ad ―hökmdar İştu allahım‖ mənasındadır. H a r p a q (He rodot, I, 162). Ça r Astiaqın qohumu, Maday ordusunun ko mandanı. Adın əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə olunmuşdur (Herodotun məlu matçısı fars olduğuna görə adı ―Harpaq‖ kimi tələffü z etmiş və müəllif də belə yazmışdır). Şumercə ara, ərə - ―qul‖ (məbəd təsərrüfatında işləri qul), ba – ―bağışlamaq‖ və ku – ―qismət‖, ―pay‖ sözlərindən ibarət teofor ad o lub ―(Allah) qul payı bağışladı‖ mənasındadır. Er. əv. 713-cü ilə a id asur mənbəyində çəkilən midiyalı Arba ku adının eynidir. M a z a r e s (Herodot, I, 137). Harpaqdan qabaq fars ordusunun ko mandanı (Herodot, I, 137) olmuş Mid iyalı ş əxsin adı. Şu mercə mez – ―ər‖, ―kişi‖, və ere – ―qul‖ sözlərindən ibarət olmaqla (―Allahın‖ qulu, kişisi) mənasındadır. Sondakı ―s‖ yunan dilində əlavə o lunmuş şəkilçid ir. M a n d a n a. Çar Kiaksarın qızının adı (Herodot, I, 107). Şu mercə Man – ―mən‖, da – ―(Allahın) qərarı ilə‖ və Ana (Göy allah ı)‖ sözlərindən ibarət teofor addır. ―Mən – Göy allah ının qərarı ilə‖ mənasındadır. D a t i s (Herodot, VI, 94). İran mənşəli ad sayılır. Er. əv. 820-ci ilə aid asur mənbəyində Dada şəxs adı ilə eynidir. Türkcə ―dədə‖ sözündən olan Daday şəxs adının sonuna qədim yunanca ―is‖ şəkilçisinin əlavə olunması ilə təhrif olunmuş addır. Şərqi türk xaqanlığının xan ı Dota (VII əsrin əvvəlləri) xanın adı ilə müqayisə olunur. A r t e m b e r (He rodot, I, 114). M idiyalı bir zadəganın adıdır. Bütün tədqiqatçılar ―a rt‖ ko mponentinə görə, İran mənşəli ad sayırlar. Ehtimal ki, hürritcə ardi – ―pay‖, ―qismət‖, ―pay‖, şumercə am – ―bu‖, ―budur‖ və par – ―parladı‖, ―işıqlandı‖ sözlərindən ibarət o lmaqla tteofor addır. Təxminən ―Bu (yəni doğulmuş körpə allah tərəfindən verilmiş) paylayan paydır‖ mənasındadır. P a k t u o s (Herodot, I, 153). Şu mercə bak – ―yaradan‖ və Utu (Günəş allah ı) sözlərindən ibarət teofor addır. Ad ―Utu (Günəş allah ı)‖ yaradandır‖ mənasındadır. Adın sonundakı ―os‖ Herodotun əlavə etdiy i qədim yunan mənşəli adlıq hal şəkilçisid ir. Er.əv. V əsrdə yaşamış tarixç i Ktesiy Mid iyada aşağıdakı ça r ad larını qeyd etmişdir: A r b a k . Herodotun qeyd etdiyi Ha rpaq adının eynidir. Siciliyalı Diodora görə, Arbak M idiyanın ilk çarı o lmuşdur. İ.H.Əliyevə görə, bu ad kassit dilindəki downloaded from KitabYurdu.az 84 ―harbe‖ sözündəndir (44, 95). A r t i k . Türkcə ər – ―kişi‖, ― igid‖, ―döyüşçü‖ və tın (q) – ―möhkə m‖, ―qüvvətli‖ (100)sözlərindəndir. Bu adın ikinci ko mponenti 558-ci ildə Bizansa göndərilmiş Avar xaqanlığının səfiri Kandixin adındakı ―d ix‖ ko mponenti ilə eynidir (ad türkcə kan – “xan” və tınq sözlərindən ibarətdir). XVIII əsrə aid Xivə xanlarının arxiv indəki sənədlərdə Artik bəy, Artiq Muhəmməd, Artuq b iy və b. şəxs adları vardır (bax: 61). M a n d a u k . Şu mercə man – “mən”, da – ―(A llah ın) qəra rı ilə‖ və uqu - ―övlad‖ (qədim türkcə uk – ―varis‖, ―oğul‖) sözlərindən ibarət teofor addır. Tə xminən ―Mən – Allahın qə rarı ilə övlada m‖ mənasındadır. A r t u k . Şu mercə ara, ərə - “qul” və Utu (k) – Günəş Allahı sözlə rindən ibarət teofor ad olub ―Utu (k) Allahının qulu‖ mənasındadır. A kkad larda şumer mənşəli Marduk (şumercə amar – ―bala‖ və Utu (k) – Günəş Allahı sözlərindən ―Utu Allahın ın balası‖ deməkdir) Allahının ad ı ilə müqayisə oluna bilər. A s t i b a r. Midiyada bir hakimin ad ı. İ.M.Dyakonov bu adı ―Arştibara‖ kimi götürərək (deməli, ada ―r‖ və ―a‖ səslərin i əlavə edərək) onun farsca ―nizə (mızraq) daşıyan‖ mənasında olduğunu yazmışdır (102, 27). Ehtimal ki, Elam mənşəli İşti allahın ın adından və şumercə bar – ―parıldadı‖ sözündən ibarət teofor addır.―İştu (allahı) parladı (parıldadı)‖ mənasındadır. A s p a d. Midiyada bir hakimin adı. Fa rsca əsb – ―at‖ sözünə görə bu adı İran mənşəli sayırlar. Əslində ad şumercə aş – “bir”, ―vahid‖ və ―ipa (d) – ―o (yəni, Allah) seçdi‖ sözlərindən ibarət olub ―Allah bircə (onu) seçdi (yəni dünyaya gətirdi)‖ mənasında teofor addır. Biz Manna və Midiyada şə xs adlarının və toponimlə rin b ir hissəsi ilə oxucunu tanış etdik aydın oldu ki, bu xalq larda heç bir İran mənşəli, yaxud farsmənşəli ad yo x idi. Maraqlı cəhət odur ki, Manna və Midiyada şə xs adların ın çoxusu şumer mənşəlidir. Bunun səbəbini izah etmək çətindir. Mü xtəlif mü lahizələr irəli sürmək olar. Birincisi, ço xmin illik qarşılıq lı əlaqələr nəticəsində şumerin teofor şəxs ad ları mannalara və madaylara da keçmişdir; Qeyd edilməlid ir ki, bu adlar akkadlarda, e la mlarda və urartulularda da bu və ya digər dərəcədə vardır. İkincisi, mannaların və madayların ulu əcdadları olan kutilər və lulubelər mənşəcə şumerlə rlə eyni etnik kö kə mənsubdur.Üçüncüsü, şumerlərin bir hissəsi mannaların və madayların əcdadlarına qarış mışdır. Ümu mi nəticə budur ki, şumerlər, kutilər, lu lubelər, n isbətən so nra gəlmiş kaslar və kaspilər Altay – türk mənşəli etnoslar idilə r. Madayların türkmənşəli etnos olduğunu subut edən bir fakt da vardır. Bu antik mənbələrdə Maday və Pars (fars) etnosları arasında etnik fərq lərə a id mə lu matla rdır. Hə lə bir asur mənbəyində ―qüdrətli madaylar‖ ifadəsi işləd ilir və onlar arilərdən fərqləndirilir (102, 220). He rodotun əsərində və Bisütun qaya yazısında Maday və Pars etnosları qarşı-qarşıya qoyulur və bir-birinə düşmən etnoslar kimi Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|