Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
99 
Qara  dənizin şimal sahillərindən qovanlar ardla rınca  Cənubi Qa fqaza  gəlmişdilər. 
Aşağıda  görəcəyik  ki,  onlar  saklar  id ilər.  Ona  görə  də  kimmerlər  Kiçik  Asiyaya 
hərəkət etdilər və orada kı  Friqiya dövlətin i yıxd ılar.  Bu  dövlətin tabeliyində o lan 
və  Hayasa  adlı  əyalətdə  yaşadıqlarına  görə  hay  adlanan  ermən ilə r  qaç mağa  üz 
qoydular:  b ir  h iss əsi  indiki  Ermən istan  ərazisinə,  d igər  hissəsi  Araz  boyuna 
səpələndi  (bu  barədə  ba x:3).  Kimmerlərin  b ir  hiss əsi  Kiç ik  Asiyadan  Manna 
ərazisinə  keçdi.  Sonrakı  əsrlərdə  kimmerlər  mannalara  və  mid iyalılara  qaynayıb 
qarışdılar.  On ların  adı  yalnız  Kəmər,  Kəmərli  və  Qəmərli  kəndlərinin  adlarında 
qaldı.    
 
 
 
 
 
 
 
Burada  söhbətimizi  dayandırıb  bir  suala  cavab  verməliy ik:  etnik 
mənsubiyyətcə kimme rlər kimlərdir?  
 
 
 
 
Tarixşünaslıqda  kimmerlər 
İrandilli  etnos  sayılır.  A zərbaycan 
tarixşünaslıqda da bu fikir qəbul olun muşdur. İ.M.Dyakonovun fikrincə, ―kimmer‖ 
adı bu etnosa kənardan verilmiş addır və İran d illərində ―həmişə hərəkətdə o lan‖ 
mənasındadır (105,  97).  Be lə çıxır  ki, bu etnosun əsl adı  mə lu m deyil.  Əlbəttə, bu 
yanlış fikird ir.  Başa düşmək o lmur, ―kənardan verilmə‖  kimmer ad ı toponimlərdə 
bəs  necə  əks  oluna  bilərdi?  Araşdırma larımız  kimme rlə rin  türkmənşəli  olduğunu 
göstərmişdir.  Yu xarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  bu  etnosun  əsl  adı  Kəmər  yaxud 
Qə mər id i. Biz aşağıdakı dəlillə rə əsaslanırıq :  
 
 
 
 
1.‖Kəmər‖  etnonimi  türkcə  kam  (qam)  ―şaman‖  və  bir  sıra  qədim  türk 
tayfa  adları  (avar,  bolqar,  qacar,  sabar,  xəzər  və  b.)  üçün  səciyyəvi  ər  –   ―kişi‖, 
―igid‖,  ―döyüşçü‖ sözündən  ibarətdir.  Bu  fikir  ilk  dəfə  F.Cəlilov  tərəfindən  irəli 
sürülmüşdür.  Qeyd  etmək  lazımd ır  ki,  Kəmər  (Qəmər)  etnoniminin  b irinci 
ko mponenti  olan  ―kam‖,  ―qam‖  sözü  başqa  türk  tayfa  adlarının  da  kökünü  t əşkil 
edir:  Ka ma k  (Azərbaycanda  Qay maqlı  kəndlərin in  adlarında  qalmışdır),  ka man 
yaxud ku man (rus mənbələ rində poloves adlanırdıla r), ka mat (ku mat) və s. De mə li, 
Kə mər etnoniminin  ―ka m‖, ― kə m‖ ko mponenti təsadüfi deyil. 
 
 
2.  Q.A.Melikişvili  yazır  ki,  kimmerlər  Albaniyanın  qərbində  də 
yaşamışlar (134). Araşdırmalarımız göstərir  ki,  Cənubi Qafqaza gəlmiş kəmərlərin 
bir hissəsi Azərbaycanın qərb bölgəsində, Gürcüstanda və Ermənistanda həmişəlik 
məskunlaş mışdır.Qa za x –  Bo rçalı bölgəsində Böyük və Kiç ik Kə mərli, Kə mərqaya,  
Qə mərli kəndlə rin in adları da bu tayfa ilə bağlıd ır.  Keçən əsrdə Qafqazda Kə mə rli 
adlı  yeddi  kənd  vardı.  Kimmerlər-  kəmərlər  indi  Ermənistan  adlanan  ərazin in 
toponimiyasında  da  iz  qoymuşlar.  Yeravan  yaxınlığında  o rta  əsrlərdə  Qu mri, 
Qə mri  (―Qə mər‖  etnoniminin  e rmənicə   tələffüz  forması)  ad lı  a zərbaycanlı  kəndi 
vardı.  Ermən i  mənbələrində  bu  toponim  Ku mayr  kimid ir.  Ermən i  tarixçisi 
Y.A.Manandyan yazır  ki, ―Ku mar‖ toponimi (―y‖ s əsi ermən icə əlavə olun madır, 
Ku mar  isə  Ka marın  fonetik  formasıdır)  kimmer  etnonimini  əks  etdirir  (132,  21). 
Türkiyədə də  Kəmərli ad lı  kənd vardır. İranda Qaşqay tayfasının bir qolu   Qəmər 
adlanır.  Deməli,  antik  müəlliflərin  ―kimmer‖  kimi  işlətdikləri  Kəmər  və  Qəmər 
etnonimi  kənardan  verilmə  ad  yo x,  ö zünüadlandırma  id i.  Bu  etnonimin  Kə mə r, 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
100 
Qə mər o lduğunu Asur mənbələ rində onun Qame r  kimi yazılması da göstərir (101, 
№ 2).    
 
 
 
 
 
 
 
Kimmerlə rin ça r adla rı da fikrimizi təsdiq edir. 
 
 
 
T  e  u  ş  p  a.  İran  dillərində  tava  –  aspa  –  ―güclü,  tablı  at‖  kimi 
məna landırılmışdır  (102,  240).  Türkcə  tuş  –  ―qızıl  bəzə k‖  və  bay  –  ―varlı‖  
sözlərindəndir.  Deməli,  Tuşbay  kimi  səslənmiş  bu  ad  ―qızıl  bəzəyi  o lan‖ 
mənasındadır.  Ata  –  ananın  uşaq  böyüyəndən  sonra  qızıl  bəzə k  sahibi  olması 
arzusunu ifadə edir.  
 
 
 
 
 
 
 
T  u  q  d   a  m  e.  Osetin  dili  əsasında  ―qüvvəsi  ilə   bəzəyən‖  kimi  izah  
edilmişdir.  Türkcə  tur  –  ―döyüş  bayrağı‖  və  tomay  –  ―bəzək‖,  yaxud  tu may  – 
―sipər‖  (100,  585)  sözlərindəndir.  ―Döyüş  bayrağının  bəzəyi‖  mənasındadır.Adın 
birinci  ko mponenti  olan  ―tuq‖  sözü  qədim  türklərdə  hakimlərin   adları  üçün 
səciyyəvidir. Turkeşlərin 738- 739-cü illərdəki xaqanı Tu k – Varsen (yəni ―tuqsan‖, 
―tuq  varsan‖,  ―tuqun  özüsən‖)  adlanırdı.  XII  əsrdə  Azərbaycanın  Beyləqan 
şəhərində  bir  şəxs  adının  Tuk  –  Teq in  adlan ması  məlu mdur.  XIII  əsrdə 
monqolların içərisində Tukluk, Tuk- Tey mur və b. Adlarla müqayisə olunur.  
 
S a n d a k  u  r r u   (102,  239).  Asur dilində ―r‖ səsi qoşalaşdırılmış və 
adın  sonuna  adlıq  hal  şəkilçisi  ―u‖  səsi  əlavə  o lun muşdur  Əslində  Sandakurdur. 
Türkcə san – ―ad san‖, ―şan- şöhrət‖ sözü, -da (-la) şəkilçisi və kur – ―möhkəm‖, 
―səbatlı  (igid )‖  sözündəndir.  XIII  əsrdə  monqolların  içərisində  Handakur,  Çingiz 
xanın nəvəsi Sanku r, Cuci xanın oğlu  Şinqkur (28) ş əxs adları ilə müqayisə olunur. 
Bu  ad ı  bəzi  tədqiqatçılar  ‖  Sandakşatra‖  kimi  də  o xuyurlar.  İ.M .Dyakonov 
Sandakurru formasın ı  izah edə bilməmiş, Sandakşatra formasın ı isə İran dillərində 
―Allah  Sandonun  hakimiyəti‖  mənasını  verd iyini  yazmışdır  (102,  240-  241).  Bu 
inandırıcı  deyil,  heç  olmasa  ona  görə  ki,  İran  xalq larında  Sando  adlı  Allah  adı 
mə lu m deyil. Əgər bu adın Sandakşatra olduğunu güman ets ək, onu yenə də qədim 
türk dilləri əsasında izah etmək mü mkündür. Sanda – ―adlı- sanlı‖, şat – ―vəliəhd‖, 
―şahzadə‖ və ər – ―kişi‖, ‖ig id‖, ‖döyüşçü‖ sözlərindən ibarətdir.  
 
 
Kimmerlə rin  türkdilli  olmasına  şübhə  yeri  qalmır.  Bu  be lədirsə,  onla rın  
həm  şima lda,  hə m  cənubda  azərbaycanlıların  etnogenezində  müəyyən  rol 
oynadığını deməyə əsas vardır.  Cənubi Azərbaycan ərazisində bu etnonim kamar, 
ko mar, kə mər və qoma r forma larında iki Ko mar, Kə mər, Kə mərdaran, İran ın başqa 
əyalətlərində  iki  Kamara,  Kamarabad,  Qemar,  Qamarabad,  Kamare  Kəmər-  binə, 
Ka mare  – pain,  Ka mare  – siyah,  Ka maran və  b. yaşayış məntəqələrinin  adlarında 
qalmışdır (200). Göstərilən kəndlərdə əhali türk – azərbaycanlılardır.    
 
M.İ.Artmanovun  fikrincə,  kimmerlər  sonra  Ön  Asiyada  geriyə  -  Qara 
dənizin şima l çö llə rinə qayıt mışlar (59, 32 - 33). La kin Cənubi Qafqa zda və İranda 
―kəmər‖  etnonimini  əks  etdirən  toponimlərin  mövcudluğu  bu  fikri  təsdiq  etmir. 
Qeyd etmə k la zımd ır ki, Ön Asiyanın və Cənubi Qa fqazın qədim xalq ları haqqında 
er.əv.  VII  əsrdə  tərtib  olun muş  və  ―Bibliya‖da  əksini  tap mış  şəcərə  cədvəlində 
kə mərlərin  adı Qo me r kimi çəkilir. Bu göstərir ki, kimme rlə r – kə mərlə r e r.əv. VII 

---