Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
97 
Azərbaycanda,  Savalanda  ―Şirvan  dərəsi‖  və  Şirvan  kəndi,  Təbriz  şəhəristanının 
Ocan  mahalında  Şirvandeh  kəndi  var.  Bizcə,  Cənubi  Azərbaycanın  Heris 
mahalındakı  Şiran  dağının  (  Hund.  2596  m)  ad ı  bu  etnonimin  q ədim  formasını 
saxlamışdır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Bununla ə laqədar ola raq  Şimali Azə rbaycandakı  Şirvan toponimi diqqəti 
cəlb  edir.Şübhə  yo xdur  ki,  bu  toponim  Şarvan  etnonimindəndir.  Nə zə rdə 
tutulmalıd ır  ki, Şirvan formasında olan toponim  əslində Şarvandır.  Xaqani Şirvani 
də məh z ―Şə rvan‖ kimi ya zır.  
 
 
 
 
 
Şirvan tayfasının müəyyən hissəsi havaxtsa Şimali A zərbaycan ərazisində 
məskunlaş mış  və  Alban  dövlətinin  süqutundan  sonra  Kürdən  şimalda  əyalət in 
adına çevrilmişdir.  
 
 
 
 
 
 
 
Qeyd  etmə k  la zımd ır  ki,  II  əsr  müə llifi  Ptolo mey   Suran  və  Sakan  
tayfaların ın  adını  çəkir  (Ptolo mey,  VI,  8,16).  Tədqiqatçılara  görə,  bu  toponimlər 
Şəki  və  Şirvan  adlarının  qədim  yunanca  yazılışı  və  bir  qədər  də  təhrif  edilmiş 
formalarıdır.  Ərəb coğrafiyaşünaslarının  əsərlərində Şarvan şəhəri qeyd olunur (I) 
(bəzi  ha lla rda  hə min  mənbələ rdə  Şarvan  və  Şabran  adla rı  qarışıq  salın mışdır). 
Şirvan  toponimin i  İ.  Markvart  qədin  farscca  “hşaya”  (şah)  və  van  (ölkə) 
sözlərindən  yarandığını  yazmışdır  (197,  79).  V.F.M inorski  is ə  Şirvan  adını 
Xəzə rdən cənubda yaşamış Şa r adlı tayfanın  adı ilə ə laqələndirmiş (141, 34-35) və 
onu  İrandilli  saymışdır.  Bu  fikrə  Şirvanşahlar  dövləti  haqqında  əsər  yazmış 
S.B.Aşurbəyli də tərəfdar çıxmışdır (63,13).  Lakin bu fikirlərin heç biri düz deyil. 
Şarvan  türk  mənşəli  etnonimd ir  və  b ir  sıra  qədim  türk  mənşəli  tayfa  adlarında 
(sarıqur,  sarmat,  saray,  sart,  sarık,  saral,  sarar  və  b.)  əksin i  tap mış  ―sar‖ 
ko mponentindən  düzəlmişdir.  Ehtima l  ki,  bu  etnonim  ―saruan‖  kimi  s əslənmiş, 
lakin  ―s‖  səsi  ―ş‖  səsi  ilə,  həmin  ―u‖  səsi  ―v‖  səsi  ilə  əvəzlən miş  və  ―‖Şarvan  
formasına  düşmüşdür.  Herodotun  həmin  etnonimi  ―Saranq‖  (Saruandan  təhrif) 
kimi yazması da bunu göstərir.     
 
 
 
 
 
Be ləliklə,  Şirvan  tayfasının  üç  area lı  vardır:  Şima li  A zərbaycanda,  Orta  
Asiyada və  İranda  (Şirvan  şəhər,  Şirvan  kəndi  və  Abi  –  Şirvan  çayı).  Gü man  ki, 
Şarvan  sak  –  massaget  mənşəli  tayfadır  və  onlar  skiflərin  və  sakların   er.əv.  VII 
əsrdəki köçləri ilə bağlı o laraq səpələn mişlər. Qeyd edilməlid ir ki, Şirvan adlı tayfa 
türkmənlərdə, Şuran ad lı tayfa isə başqırdlarda vardır (124,53).  
 
 
Herodotun  qeyd  etdiyi  utilə r  barədə  yuxa rıda  kutilərdən  danışdıqda 
mə lu mat vermişik.  
 
 
 
 
 
 
 
Deyilənlər göstərir ki, türk  xa lqla rın ın tarixində M idiyanın  yeri obyektiv  
müəyyən edilməli və onun tarixi başqa səpkidə yenidən araşdırılmalıd ır.  
 
 
 
 
 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
98 
 
 
 
IV FƏS İL 
 
KİMMERLƏR, S KİFLƏR VƏ SAKLAR 
 
Yu xarıda deyilənlərdən aydın oldu  ki, artıq  er.əv.  I  min illiyin əvvəllərində 
Azərbaycan  əra zisində  türk  mənşəli  etnoslar  –  mannala r,  madaylar  və  kaslar 
yaşayırdılar. Bu etnosları binadan yerli xalqlar saymağa haqqımız var, ona görə ki, 
onlar er. əv.  III  minillikdən  mə lu m olan kut ilə rin,  lu lubilə rin, subilə rin və  kasların 
birbaşa  varisləri  kimi  tarix  səhnəsinə  çıxmışlar.  Yu xarıda  demişik  ki,  bütün 
tədqiqatçılar  Cənubi  A zərbaycan  əra zisində  erə  əv.  III  minillikdən  I  minilliy in 
əvvəllərinə  qədər  etnik  arasıkəsilməzliy in  olduğunu  və  etnik  vərəsəliy in  davam 
etdiyini yazmışlar (102, 139).  
 
 
 
 
 
Er.əv. VIII əsrdə yeni etnosların şima ldan Cənubi Qa fqaza, Ön Asiyaya və 
Kiçik  Asiyaya  köçləri  başlanır.  Bu   etnoslar  tarixşünaslıqda  kimmer,  skif  və  sak 
(saka,  şaka)  adları  ilə  məlu mdur.  Azərbaycanlıların  etnogenezində  iştirak 
etdiklə rinə görə bu xalq lar haqqında qısaca da olsa danışmaq la zımd ır.  
 
K  i  m  m  e  r  l  ə  r.  Herodotun  yazdığına  görə,  er.əv.  VIII  əsrdə  şərqdən 
Qara  dənizin  şima l  çöllərinə  -  kimme rlə rin  ö lkəsinə  skiflə r  gəlmişlər.  Kimmerlər 
onlarla  toqquşmaqdan  çəkinmiş,  yığışıb  Cənubi  Qafqaza,  buradan  da  Kiçik 
Asiyaya  getmişlər.  Bu  məlu matda  ―skif‖  dedikdə  konkret  olaraq  hansı  etnosun 
nəzərdə tutulduğunu aydın deyil, çünki antik mü ə lliflə rin əsərlərində ―skif‖ konkret 
bir etnosun adı deyildi. Herodotun ―kimmer‖ ad landırd ığı etnosun əsl adı Kəmər və 
ya  Qə mər  idi.  İlk  dəfə  qədim  yunan  şairi  Ho me r  bu  etnonimi  ― kimmer‖   kimi 
işlətmiş,  sonrakı  antik  müəlliflər  də  bu  ənənəyə  sadiq  qalmışlar.  Deməli,  qədim 
yunan tarixçiləri Kəmər, yaxud Qəmər etnonimini ―kimmer‖ kimi tələffü z etmiş və 
yazmışlar.  
 
 
 
 
 
 
Tədqiqatçılara   görə,  kimme rlə r  Qara  dənizin  qərb  sahili  tərəfdən,  ya  da  
Dəryal  keçid indən  Cənubi  Qa fqaza   Kür  –   Ara z  vadisin in  qərb  h issəsində 
Azərbaycan – Gü rcüstan sərhəd zonalarını gə lmiş, lakin burada ço x dayan mayaraq 
indiki  Ermən istan  ərazisinə  keç mişlər.  Qədim  gürcülər  kimmerləri  ―pəhləvanlar‖  
adlandırırdılar  (102,  123).  O  vaxt  indiki  Ermən istan  ərazisində  ermən i  yo x  idi, 
orada başqa dillərdə, əsasən türkcə danışan əhali yaşayırdı (bax:  3).  Lakin bu ərazi 
Kiçik Asiyada Urartu dövlətinin (er. əv. IX – VII əsrlər) nəzarəti altında idi.  Er.əv. 
715-c i ildə  kimme rlər Urartula r dövlətin in ordusu ilə  toqquşdular.  Urartu lar qanlı 
döyüşdə  məğ lub  oldular  (A zərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasında  yazılır  ki, 
kimmerlə r  Cənubi Qafqa za  VII əsrin 70-c i  illərində gəlmişlər, halbuki ondan 45  il 
əvvəl kimmerlərlə urartulu larının vuruşması o lmuşdur).  
 
 
 
Kimmerlə r  indiki  Ermənistan  ərazisində  də  çox  qa lmadıla r,  çünki  onları 

---