Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 101 əsrdə Ön Asiyada nüfüzlu etnos s ayılırdı. Alban tarixçisi Musa Kalankatlın ın qədim xa lqlara a id ş əcərə cədvəlində də Maday və Aşgenaz (Sa k) etnosları Qə mər etnosu ilə əlaqəli verilmişdir: Yafət in oğlu Qə mər, onun oğlu Maday, onun oğlu Aşkenaz, onun oğlu Sarmat (―Alban tarixi‖, I kitab, II fəsil). Kimmerlə rin müəyyən hissəsi Krımın dağlıq ərazisində (bəzi tədqiqatçılara görə əsasən Kerç yarımadasında) qalmışdılar. He rodotdan başlayaraq antik mənbələ rdə onlar tavrlar, onların ə razisi Tav rida ad lanmışdır. Hə min mənbələ rdə tavrlar yaylaq ma ldarlığı ilə məşğul olan əhali kimi səciyyələndirilir. Onlarda Foanta adlı çarın adı məlu mdur ki, bu da qədim türkcə Tuvantay adının qədim yunanca təhrif formasıdır. S k i f l ə r – i ş k u z l a r. Tarixşunaslıqda duyunlu problemlərdən b iri də skif proble midir. Əvvələn ona görə ki, Qa ra dənizin şimal çöllərində və Orta Asiyada er. əv. I min illikdə yaşamış əhali ü mu mi mənada qədim yunanca ―skif‖ və latınca ‖ skut‖ adlandırılır, başqa sözlə, bu adlar altında konkret etnos nəzərdə tutulmur. La kin iranşunaslar Çin s ərhədlərindən Karpat dağlarınadək er.əv. I minillikdə yaşamış etnosları İrandilli konkret etnos sayırlar (88, 3). Skif məsələsində dolaşıqlıq da bununla ə laqədardır. İkincisi, tədqiqayçıla r necə o lursa – olsun, skiflərdə İrandilli, qis mən slavyan və Qafqazd illi xa lqla rın əcdadlarını tapmağa çalışırlar, halbuki skiflər türkmənşəli tayfa (istər ü mu mi mənada, istər konkret mənada) idilər. Skif proble min i o xucuya aydınlaşdırmaq üçün onu hissələrə ayırıb izah et mə k lazımd ır. 1.‖Skif‖ sözü necə yaranıb? Bir asur mənbəyində er.əv. 673-cü ildə Midiyada başqa İşpakay olmaq la İşkuzay (yaxud Aşquzay) adlı etnos qeyd olunur. İ.M.Dyakonov yazır ki, İşku zay Ön Asiyaya gəlmiş b ir tayfa birləşməsinin konkret adı, yəni ö zünüadlandırması id i (102, 142). Bu etnosun Mannaya və Midiyaya gəldiyi va xt məlu m deyil. La kin İşku zay tayfasının gə lmə olması onunla izah olunur ki, qabaqkı illərdə mənbələrdə adı çəkilmir. İlk dolaşıqlıq da bununla yaranır: Herodot skiflərin çar Kiaksar (625 - 584) dövründə Midiyaya iki köçünü qeyd edir (Herodot, I, 73, və I, 103), a mma işkuzay lar ondan əvvəl – hələ 674 – cü ildə qeyd olunur. De mə li, İşkuzay etnosu Herodotun mə lu matında Kia ksar dövründə şimaldan gəlmiş skiflər o la b ilməz, bu hadisə hər halda Kiaksardan əvvəl baş verib. Manna və Midiyada yaşayan işkuzay etnosunun adı q ədim yunanlara və latınlara keçmiş, onlar, o cü mlədən Herodat bu etnonimi skif (qədim yunanlarda, əslində skit) və skut (qədim latın larda) kimi tələffü z etmiş, belə də yazmış və yaxından tanıdıqları Qara dənizin şimal çöllərindəki tayfaları da bu adla adlandırmışlar. Nəyə görə? Ona görə ki, Mannada və Midiyadakı işku zayların və Qara dənizin şima l çöllərindəki tayfala rın həyat tərzləri o xşar və ya eyni id i: köçəri maldarlıq, at südü içmək, çadırlarda yaşamaq (I əsr müəllifi Kvint Horatsiy Flak yazır ki, skiflər adət üzrə ev lərini özləri ilə daşıyırlar; Odalar, III - 24), adət - ənənələr və s. Beləliklə, Manna və Midiyadakı konkret işkuzay etnonimi antik downloaded from KitabYurdu.az 102 mənbələ rdə ümumi skif (skut) etnoniminə çevrilmişdir. Herodotun Midiya ça rı Kiaksarın hakimiyyəti illərində şimaldan Midiyaya köçüb gələnlərin ―skif‖ adlandırılması bununla əlaqədardır. 2. İşku zar etnonimi o lmuşdurmu? Tədqiqatçılarıb ir məsələ ço x maraqlandırır: semit mənşəli asur dilində İşku zay (həm də Aşquzay) kimi yazılmış bu etnonim həqiqətən də bu adı daşıyanlar içərisində belə səslənirdi, yo xsa asur dilində fonetik dəyişikliyə uğramış addır? Ümu mi fikir belədir: bu etnonim guya əslində ―skutay‖ kimi səslənmişdir, onun işkuzay və aşquzay şəklinə düşməsi asur dilinin xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır: adın əvvəlinə ―i‖ (―İşku zay‖ formasında) və ―a‖ (―Aşquzay‖formasında) səslər əlavə olun muş, ―s‖ səsi ―ş‖ kimi, ―t‖ səsi isə ―a‖ kimi yazılmış və beləliklə, ―skutay‖ adı işku zay, ―aşquzay‖ formasını kəsb etmişdir (88). La kin bu fikir s əhvdir. ― İşkuzay‖ etnonimin in əvvəlindəki ― i‖ səsi kö klüdür, əlavə olunma deyil. ―Avesta‖ da bu etnonimin ―İskata‖ kimi yazılması sübutdur. Bu ab idə də İskata Zərdüşt peyğəmbərin fəa liyyət göstərdiyi ö lkə lərdən b iri kimi qeyd olunmuşdur (170). De mə li, asurların işku zay, yunanların və latın ların ―skit‖ və ―skut‖ kimi yazdıqları etnonim əslində elə ―işkutay‖dır. Buradan belə sual yaranır: Qara dənizin şima l şöllərində yaşayan və antik müəlliflərin skif (skit) və skut kimi adlandırdıqları tayfalar da özlərinin iskutay adlandırırd ılarmı? Xeyr. Həmin skiflər haqqında hamıdan ço x məlu mat verən Herodot açıq yazır ki, onları ―skif‖ adıyla ellinlə r (yəni yunanlar) ad landırırlar, əslində isə skiflər özlərinə skolot deyirlər (Herodot, IV, 6). De mə li, Mannada və Midiyada işkuzayların – iskutayların mənşəyi məsələsi aydın laşdırılma mış qa lır. Təkcə burası şəksizdir ki, A zərbaycan xa lqın ın etnogenezində iştirak et miş işku zaylar Qara dənizin şimal çö llə rində yaşayan skiflərlə mənşə birliyinə mənsubdurlar. Ona görə tədqiqatçıların İrandilli saydıqları işkuzayların etnik mənsubiyyətlərinin təyin etmək üçün Qara dənizin şimal çöllərindəki skiflərin kimlər olduğunu araşdırmaq lazımdır. Azərbaycan xalq ının mənşəyi haqqında konsepsiyamızda işkuzay lar və skiflər türkdilli etnoslar sayılırla r. 3. Skiflə rin etnik mənsubiyyətləri. Herodot yazır ki, skif-aqrippilər yastıburun və enli bu xaqlıdır (Herodot, IV, 23). Antik müəllif İsidor qeyd edir ki, skiflərdə elə ada mla r var ki, burunları yo xdur, gözlərindən və ağızlarından başqa üzləri hamard ır (İsidor, Etimologiya, IX, II, 65). Bu iki məlu matda skiflərin monqoloid irqə mə xsus əla mətlə ri verilmişdir. Belə o lduqda skiflə rin İrandilli sayılması fikri havadan asılı qalır. Skif tayfa larının adla rı da onların türkmənşəli o lduğunu göstərir. Herodot skiflərdə bir tayfanın y irk adlandığ ını yazır (Herodot, IV, 22). İlk d əfə P.İ.Şafa rik bu etnonimi ―türk‖ hesab etmişdir (bax: 122, 365). Bu fikri sonra E.Ey xvald, İ.Pototski və A.Herman qəbul etmişlər. Azərbaycanda bu fikri Z.M .Yampo lski əsaslandırmışdır (190, 5-6). Bununla belə qədim türk tayfalarından birin in irk Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|