Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 93 müəlliflərin b iri kaspi torpağında öküz sürülərinin və at ilxılarının o lduğunu qeyd edir (Elian, XVII, 17). De məli, otlaq və örüşlər – otarla r kaspilə rdə mühü m varidat olmalı id i. ―Otar‖ sözünün kaspilərdə şəxs adlarında əks olun ması da bununla əlaqədardır. Atarli (Otarli) adı ata-ananın oğlan uşağının böyüdükdən sonra varlı olması arzusunu ifadə edir. D a r ğ a. Türkcə-monqolca tarqa – ―knyaz‖, ―el başçısı‖ (160, III, I, 854) sözündəndir. Skiflərdə Targitay, XIII əsrdə monqollarda Tarka, Tarağay və b. şəxs adları ilə (28, 19, 66, 50) müqayisə olunur. B a r b a r i. Qədim türkcə bar – ―var‖ , ―varıdır‖ (166, II, 61-62) və bari – ―var-dövləti‖, ―əmlakı‖, ―mü lkiyyəti‖ sözlərindəndir. Uşağa ad verdikdə ata- anasının arzusunu ifadə edir. Ad ―var-dövləti (əmlakı) vard ır‖ mənasındadır. Quruluşca erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Barçin (168,111) ş əxs adı ilə müqayisə olunur. İ p p u l i y a. Türkcə ip – ―bacarıqlı‖, ―mahir‖, ―istedadlı‖, ―qabiliyyətli‖ (166, I, 287) və bul, bol, (mixi ya zıda ―o‖ və ―u‖ səsləri eyni işarə ilə ya zılırd ı) – ―mərd‖, ―qoçaq‖, ―igid‖ (160, IV, 2, 1669) sözlərindəndir. Erkən orta əsrlərdə bolqar xanı İsbul (72, 235), Hun şahzadəsi Bel (yazılışı yunancadır – 58, 61), Hun xaqanı Bleda (yazılışı yunancadır, bol, bul və ata sözlərindən), Xəzər xaqanı Blucan (58, 25), Xə zər xaqanı Bulan (58, 204), q ıpçaqlarda Boluş (58, 424), türk xaqanlarından Pulixan (türk xaqanlığ ında VI əsrdə Toboxan ın qardaşı) (36, 70), VII əsrdə xəzə rlərdə Bulişad (58, 280), IX əsrdə uyğurlarda Bulixan (168, 150), XIII əsrdə monqollarda Buluqan (28, 94), XVIII əsrdə kara kalpa kla rda Pu liç ik (61, 321), ―Koroğlu‖ dastanında Bolubəy və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur. Ad ―bacarıqlı (istedadlı, mahir, qabiliyyətli) igid‖ mənasındadır. Adın əvvəlindəki ―ip‖ ko mponenti VI əsrdə Altayda türk xaqanı İbi Tulunun adındakı ―ib‖ komponenti ilə eynidir. İ n b u l i y a. Türkcə enq – ―(sırada, döyüşdə) qabaqda duran‖, ―ön cərgədə dayanan‖, ―birinc i‖ (166, I, 366) v ə bol – ― igid‖, ―qoçaq‖, ― mə rd‖ sözlərindəndir. Ad ―Qabaqda gedən qoçaq (igid)‖ mənasındadır. B a q a z u ş t a. Qəd im türkcə bökə - ―igid‖, çus – ―q iy mətli‖, ―dəyərli‖ (160, III, 2, 2181) və tay – “onun kimi‖ sözlərindəndir. V a b i l. Na məlu m mənalı Va və bol – ―mərd‖, ―qoçaq‖, ―igid‖ sözlərindəndir. Adın birinci h issəsi güman ki, ―Ba‖ olması idi, çünki qədim türk dilləri üçün ―v‖ s əsi səciyyəvi deyil. Bu ko mponent Hun xaqanı Vasik (əslində Basik, ―Ba‖ və bən zəyiş, o xşarlıq bildirən siq, çiq, şiq şəkilçisindən) və Babək adlarında da vardır. XVIII əsrdə qaraqalpaqlarda Baybol şəxs adı ilə (61, 172) müqayisə olunur. Veyabul. Yad d ildə yazılışına görə təhrif olun muş bu adın əslini müəyyən etmə k çət indir. La kin adın sonunda qədim türkcə bol, bul – ―mərd‖, ―qoçaq‖, ―ig id‖ sözünün durduğu aydın görünür. A z a r i. Ehtimal ki, bu adın sonundakı ―i‖ s əsi əlavə olun madır. XIV əsr müəllifi downloaded from KitabYurdu.az 94 Rəşid əd-Din ya zır ki, türklərdə azar ―uca‖ de məkd ir (28, I kitab 1). Biz hesab edirik ki, kaspilərdə bu ad hə min sözdəndir. XIII əsrdə A zar adlı türk ə mirin in (28, 185) adı ilə müqayisə olunur. A n a n i. A zarinin oğlu. Qədim türkcə ənə - ―ana‖ və ini – ―kiçik qardaş‖ sözlərindəndir. Gü man ki, ananın kiçik qardaşı (kiçik dayı) mənasındadır. Qədim türklərdə quruluşca Anaxun (ana və qun – ―knyaz‖ sözlərindən) şəxs adı ilə müqayisə olunur. V a y a- V a b i l. Qədim türkcə bay – ―varlı‖ sözü və Vabil (ba x Vabil) ko mponentindən ibarətdir. X e y x e. Atarlinin oğlu. Ehtimal ki, əslində Keyeke şəxs adının təhrif formasıdır. Naməlu m mənalı ―key‖ və qədim türkcə eke – ―ağa‖ sözlərindəndir. Monqollarda XIII əsrdə Çingiz xanın nəslindən Key xa -tu şəxs adı ilə müqayisə olunur. B a z u. Türkcə bazuq – ―yoğun‖, ―dolu bədənli‖ sözündəndir. Albanlarda çar Bazuk (―Alban tarixi‖, I kitab 15-ci fəsil), hunlarda Am-Bazu k (58, 64) şəxs adları ilə müqayisə olunur. Ş a t i b a r z a n. Şu mercə şat ―məxsus olan‖, bar ―parıltı‖, ―ziya‖, ―par- par‖ və sanq ―başçı‖, ―ilkin‖, ―ən b irinci‖, ―kahin‖ sözlərindən ibarətdir. Ad ―parıldayan başçıya (yəni, Allaha, yaxud kahinə) məxsus olan‖ mənasındadır. Antik müəllif Ovid iy Qara dənizin şimal çöllərində Eqis adlı bir kaspinin adını çəkir. Adın sonundakı ―s‖ şəkilçisi latın dilində adlıq hal şəkilçisi olduğuna görə, ehtimal ki, bu ad qədim türkcə eqe, eke, əkə, aka – ―ağa‖ sözündəndir. Deyilənlər kaspilə rin türkdilli etnos olmasına şübhə yeri qoymur. Herodotun Əhəmənilərin XI satraplığ ında qeyd etdiyi Pavsik tayfasının adı yəqin ki, təhrifə məru z qalmış etnonimdir. Qeyd edilməlidir ki, antik müəllif Pomponi Mela (Po mponi Me la, III, 5, 39) Xə zə rin cənub qərbində (bu ə razi hə min satraplığa daxil id i) mard ların qonşuluğunda yaşayan bir tayfanın adın ı Pestik, Pliniy isə Peçik kimi yazır ki, bu da Herodotun qeyd etdiyi Pavsik adı ilə eynidir. Yerli tə ləffü z formasını müəyyən etmə k olmadığı üçün bu tayfanın etnik mənsubiyyəti haqqında fikir yürüt mək çətindir. Bəlkə də qədim peçeneklə rin mənbələ rdə çə kilmiş paçkank, paçanik, peçenk, becnə və s. adlarından birin in təhrifidir. Orta Asiyada qədimdə Pasiak etnonimi məlu mdur. Herodotun qeyd etdiyi Da reyt etnonimi də şübhəsiz təhrif olun muş halda bizə çat mışdır. Bəlkə də asur mənbələrində taurlay, ya xud tavrlay kimi qeyd olunmuş tayfanın adı ilə müqayisə oluna bilər. Pantimat tayfasını tədqiqatçılar İrandilli hesab edirlər (102). Onların fikrincə, etnonimin b irinci ko mponenti İran mənşəli panti ―beş‖ sözündən ibarətdir. Əslində bu etnonim aban və mat ko mponentlərinə ayrılır. Etnonimin ―mat‖ ko mponenti Qa ra dənizin şimal sahillərində və Şima li Qafqa zda qədim tayfala rın adları üçün xarakterikd ir: sarmat, savromat, yaksamat və s. Bu söz qədim türk tayfaların ın adlarında da var. Konstantin Baqryanorodnıy (X əsr) peçeneklərin içərisində Boro-To lmat tayfasının adını çəkir (26). XIX əsrdə Sib irdə teleutlarda Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|