Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
81 
ağlabatan  fikir  deyil,  çünki  ayrılıqda  ―hökmdar‖  sözü  ş əxs  adına  çevrilə  bilməz. 
Adın  qədim  farsca  yazılışı  dü z,  asurca  yazılışı  is ə  səhvdir.  Bizcə,  Kaştarita  Kas 
(kaş)  etnonimindən,  türk-monqol  dillərindəki  tərə,  tari,  törü  –  ―qanun‖,  ―qayda‖ 
(100,349)  və  tay  –  ―kimi‖  sözlə rindəndir.  Ad  ―kaşların  qanun-qaydasına  riayət 
edən‖  mənasındadır.  Quru luşca  VIII  əsrin  ortala rında  uyğurlarda  Kut-Tore   xan ın 
adı ilə u zlaşır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Q a u m a t a  (er. əv. 519-cü il). Fars hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırılmış 
və  çarlığ ı  ələ  a lmış  mid iyalı  maq ın  adı.  Bisutun  qaya  yazısının  q ədim  farsca 
variatında  Qau mata,  babilcə  variatında  Qu mata  kimi  qeyd  olunmuşdur.  Adın 
qədim farsca yazılışında həmin dilin qra mmat ik qanunlarına uyğun  “u” səsi əlavə 
olunmalıd ır. Məsələn, həmin qaya yazısında M idiya toponimləri o lan Payşibat və 
Sakabat qalalarının ad ları Payşiyaubad və Sakayaubat kimi yazılmış və deməli, hər 
iki  toponimdə  “u”  səsi  art ırılmışdır.  De mə li,  Qau mata  kimi  ya zılmış  ad  əslində 
Qamata  olmaq la  türkcə  qam  –  ―şaman‖,  ―həkim‖,  ―qabaqcadan  xəbər  verən‖, 
―yozucu‖  və  ata  –  ―nəsildə  və  ailədə  başçı‖  sözlərindəndir.  Ad  ―şamanların 
başçısı‖  ,  ―  şaman  ata‖  mənasındadır.Adın  bu  etimologiyasını  ilk  dəfə  prof. 
F.Cəlilov təklif et mişdir.   
 
 
 
 
 
 
V əsrin e rməni tarixç isi Moisey Xorenasi  I  əsr hadisələrindən danışarkən 
Ermənistanda Paskam (ya zılışı ermənicəd ir) şəxs adını çəkir (23).  Bu ad türkcədir, 
ona görə ki, həmin müəllif Paskamın nəslindən Türk (ermənicə yazılışda Tork) ad lı 
şəxsi  qeyd  edir  və  onu  ―kobud  cizg ili,  hündür  boylu,  yöndəmsiz,  yastı  burunlu, 
batıq gözlü, dəhşətli baxışlı, nəhəng bədənli, və qüvvətli‖ kimi xarakterizə edir. Bu 
da monqoloid irqə mənsub adamın  xa ric i görünüşünün təsviridir. Ona görə  Paska m 
türkcə ―Baş qam‖  mənasını verir. Hunlarda  Eşkam (―Dost qam‖), Krımda  Bospor 
çarlığında er.əv. III əsrdə üsyan qaldırmış skif  Samvak (yazılışı qədim yununcadır, 
türkcə  kam,  qam  –  ―şaman‖  və  bak  –  ―bəy‖,  ―tayfa  başçısı‖  sözlərindən; 
azərbaycanlılarda   Qa mbay  ş ə xs  adı  bu  sıraya  aid   edilə  bilmə z,  çünki  mənşəcə 
―himayəçi‖,  ―hami‖,  ―müdafiəçi‖  mənalarında  monqollarda  Qo mbo  ş əxs  adın ın 
fonetik  formasıdır),  ―Kitabi  Dədə  Qorqud‖da  Qamxan,  orta  əsrlərdə 
Türkmən istanda  Sufi  şeyx  seyid-  Ata  (36-  373)  şəxs  adları  ilə  muqayisə  olunur. 
 
İndi də er.əv. V əsrdə yaşamış yunan tarixçisi Herodotun ―Tarix‖ əsərində 
qeyd edilən Mid iya şə xs adlarını nə zərdən keç irə k. Qeyd edilmə lid ir ki, Herodotun 
əsərində  Midiya  yer  və  şəxs  adlarının  hamısı  təhrifə  uğramış  formalardadır. 
Herodot yazır  ki, onun məlu matçıları  (informantları) farslar o lmuşlar. (Herodot, I, 
95).  De məli,  fa rsca  olmayan  adla r  fars  dilinə  uyğunlaşdırılmış  ş əkildə  tə ləffüz 
olunmalı,  Herodot isə farsın tələffü zündə eşitdiyi adları yunan dilinə uyğun tərzdə 
yazmalı id i.  
 
 
 
 
 
 
 
 
D e  y y  o k  (er. əv. VIII əsr). Asur mənbəyində Dayaukku. Asur dilində “k ” 
səsi  qoşalaşdırılmışdır.  Əsl  forması  Dayauk  olmuşdur.  İ.  M.  Dya konov  bu  adın 
qədim fa rsca dahuyi – ―ölkə‖, ―tayfa  ittifaq i‖  (fars d ilində dəh – ― kənd‖ sözünün 
qədim  forması)  və  -k  şəkilç isindən  ibarət  olduğunu  yazmışdır  (102,  178),  la kin 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
82 
düşünməmişdir  ki, ―ölkə‖, ―tayfa  ittifaqı‖ sözü heç vaxt ş əxs adına çevrilə bilməz.  
 
Ad şumercə da – ―(A llah ın) qərarı ilə‖ və uku – ―övlad‖, ―varis‖ (qədim 
türkcədə də uk – ―varis‖, ―oğul‖, ―nəsil‖ bax: 166, I, 582) sözlərindən ibarətdir. Ad 
―Allahın qərarı ilə doğulmuş övlad‖ mənasındadır.    
 
 
 
K i a k  s a r . M idiya ça rı (e r. əv.  625-584).  İlk böyük türk olan  Kiaksar 
Manna  və  Midiya  əra zisinə  arasıkəsilmə z  basqınlar  və  qarətçi  –  hərb i  səfərlər 
keçirmiş təcavüzkar Asur çarlığına son qoymuş ş əxsdir. Herodotun yazdığına görə, 
520  il  müddətində asur çarları Manna və Midiya əhalisinə qarşı amansız o lmuşlar. 
Asurlar  tutduqları  şəhər  və  kəndlərin  kişilərinin  qollarını  və  qulaqların ı  kəsir, 
gözlərini  çıxard ırd ılar;  mannaların  və  madayların  başçılarını  isə  özləri  ilə  aparır, 
sarayda çarın və əyanların qarşısında dərilərini soyurdular.    
 
 
Kiaksar şəxs adın ın əsl formasın ı bərpa etmək çətind ir. Şübhəsiz, Herodot 
fars  məlu matçısından  eşitdiyi  adı  qədim  yunan  dilinə  uyğun  surətdə  yazmışdır. 
Er.əv.  519-cü ilə a id  Bisutun qaya yazısında bu ad Huva xştra  Asur mənbələrində 
bir neçə midiyalının  adında ―satar‖ ko mponenti nəzərə çarpır: Satarpay, Satarpanu, 
Sataret və b. Ona görə də  Kuvaksatar şəxs adındakı ―satar‖ ko mponentinin türkcə  
şat  –  ―vəliəhd‖,  ―şahzadə‖  və  ər  –  ―kişi‖,  ―igid‖,  ―döyüşçü‖  sözlərindən  ibarət 
olduğunu güman etmək o lar . XVIII əsrdə Xivə  xanlığın ın aid  arxiv  sənədlərində 
qaraqalpaqlarda  9  nəfər  Sad ır  şə xs  adı  çə kilir  (61).İ.M.Dyakonov  və 
E.A.Qrantovski ad larda ―satar‖ sözünü qədim fars  mənşəli hşatra – ―hakimiyyət‖ 
sözünün  asurca  yazılışı  sayır  (102)  və  bunun  əsasında  Maday  etnosunun 
Arimənşəli  (fa rs  mənşəli)  olduğunu  yazırlar.  La kin  yu xa rıda  deyilənlə r  bu  fikrin 
yanlış  olduğunu  göstərir.  Orta  Asiyada  sak  çarlarından  biri  Saksatar  (bu  adı 
er.əvvəl II əsr  müəllifi Poliyen çəkir) şə xs adı  məlu mdur. Adın birinc i ko mponenti 
Şərqi  hun  xaqanı  Metenin  oğlu  Kiek  (yazılışı  çincədir,  Kuyak,  Kuvak  kimi  də 
oxuna b ilə r) və Çingiz xanın nəvəsi Quyuk xan ın (1205- 1248) adlarında da vardır. 
Kiaksar (huvaxştra) şəxs adın ın dəqiq mənasını müəyyən edə bilmədik. Əgər bu ad 
məh z  Herodotun  yazdığını  kimi  s əslənmişsə,  onu  şumer  dilində  k iak   –  ―sevimli‖  
(103,  81)  sözündən  və  Sar  (Şar)  –  Aşur  allahın ın  adından  ibarət  olduğunu    və 
(allahı)  ―sevimlidir‖  mənasını  verdiyin i  ehtimal  etmək  o lar.  Belə  halda  Kiaksar 
Midiyada teofor adlardandır. 
 
 
 
 
 
 
A  s  t  i   a  q     (Herodot,  I,  153).  Mid iyanın  a xırıncı  çarı  Astiaq  türklə rin  
tarixində  qara  səhifə  aç mış  şəxslə rdəndir.  Onun  öz  s ərkərdəsi  Ha rpaqa  (əslində 
Arpaq)  qarşı  ədalətsiz  münasibəti  (oğ lunu  öldürüb  ətini  atasına  yedizdirməsi) 
Harpaqın Astiaqa qarşı vuruşan fars ordusunun  tərəfinə keçməsinə və bununla da 
Herodotun  ―rəşadətli  kişilər‖  ad landırd ığı  (Herodot,  I,  96)  mid iyalılardan 
hakimiyyətin fa rslara keç məsinə səbəb olmuşdur. 
 
 
 
 
Herodotun  ―Astiaq‖  kimi  yazdığ ı  ad  er.  əv.  519-cu  ilə  aid  Bisütun qaya 
yazısının  farsca versiyasında İştivequ, babilcə versiyasında İştimequ (bu dildə ―v‖ 
səsi yo x idi) forma larındadır (102, 18). İ. H. Əliyev bu adı Ela m mənşəli saymış və 
elamca  İştu  allahının  ad ının  əks  etdirdiyin i  yazmışdır  (43,  78).  Həqiqətən  də 

---