Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
65 
əlaqədar  o,  Dalaya  (―aya‖  şəkilçid ir)  adın ı    ü mu mtürk  dala  (tala)  –  ―səhra,  çöl‖ 
sözü əsasında ―səhra, düzən sakinləri‖ kimi izah edir.   
 
 
 
 
 
 
§ 2  Madaylar 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
Azərbaycanlıların  türkmənşəli  ulu  əcdadla rından  biri  də  madaylardır. 
Assur mənbələ rində Maday və  Matay kimi bu etnosun adı ilk dəfə  e r. əv  843-cü 
ildə  çəkilir. Maday və Matay  müəyyən bir etnosun həqiqi və  köklü ad ıdır. Alban 
tarixçisi  Musa  Kalan katlı  da  bu  xalqın   adını  məhz  ―Maday‖  kimi  yazmışdır 
(―Alban  tarixi‖,  I  kitab  2-ci  fəsil).  Er.  əv.  519-cu  ilə  aid  Bisütun  qaya  yazısının 
mixi ə lifba  ilə  farsca  mətnində Mada (sonda ―y‖ s əsini  ifadə edən  mixi  işarə yo x 
idi) kimid ir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qədim  yunanlar  bu  xa lqın   adını  Medo,  lat ınlar  M ido  kimi  t ə ləffü z 
etdiklə rinə  və  belə  də  yazdıq larına  görə,  Maday  etnosunun  və  onun  adı  ilə  
adlanmış  Maday  ölkəsinin  adı  tarixə  təhrif  o lun muş  şəkildə  ―Midiya‖  kimi  daxil 
olmuşdur. Azərbaycan tarixçilərindən heç kim bu tarixi haqsızlığa qarşı çıxmamış 
və 
Maday  adını  bərpa  etməyə  təşəbbüs  göstərməmişdir.  Azərbaycan 
tarixşünaslığında  da  Maday  yanlış  olaraq  İran mənşəli  etnos  sayıldığ ına  görə, 
midiyalılara nəsə ögey münasibət vardır. Maday, Matay etnosunun er. əv. IX əsrə 
(dəqiqi  er.  əv.  835-c i  il)  a id  asur  mənbələrində  farslarla  (Parsua,  Parsu maş)  eyni 
vaxtda çəkilməsi əsasən belə bir uydurma fikir yaran mışdır ki, onların hər ikisi A ri 
mənşəli  id i  və  guya  er.  əv.  II  min illiyin  sonlarında  İran  əra zisinə  gəlmişlə r  (48). 
Əslində aşağıda görəcəyik  ki, Maday etnosu türkmənşəlid ir və onun pars (ərəbcə 
forması fars) etnosu ilə heç bir genetik qohumluğu barədə söhbət ola bilməz.  
 
İlk  vaxtlarda  əsasən  Kizilbunda  (Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  indiki 
Qızıl-Üzən) çayın ın hövzələrində yaşamış Maday tayfası Assuriya ilə bir neçə əsr 
qanlı  toqquşmalardan  sonra,  er.  əv.  673-cü  ildə  öz  dövlətini  yaratmışdır.  Er.  əv. 
612-c i  ildə çar  Kiaksarın va xtında Maday dövləti türkmənşəli skiflə rin kö məy i  ilə  
təcavüzkar Asur dövlətinə son qoymuş, əra zisin i ö zünə qatmış və bu  münasibətlə 
tarixdə  ilk  dəfə  ikibaşlı  qartal  e mb le mini  yarat mışdır  (Tə xminən  iyirmi  əsr  sonra 
ikibaşlı  qartal  rəs mi  Vizantiyada  yenidən  ortaya  çıxmış  və  III  İvan  dövründə 
Rusiyaya  da  keçmişdir).  Paytaxtı  Akbatan  (indiki  Həmədan  ərazisində)  adlan mış 
bu dövlət Yaxın  Şərq ö lkələrin in tarixində böyük rol oynamışdır: Maday dövləti er. 
əv. 624-cü ildə farsların ölkəsini tutmuş, qəsbkar Asuriya və Urartu dövlətlərinə də 
həmişəlik son qoymuş və impe riyaya çevrilmişdir.  Eradan  əvvəl  550-ci  ildə  yerli 
sülalə süqut etmiş və hakimiyyət farslara keçmişdir.    
 
 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
66 
 
Mannadan  sonra  Azərbaycan  əra zisində  ikinci  dövlət  quru mudur. 
Yu xarıda  dedik  ki,  tarixşünaslıqda  hakim  başına  görə  mid iyalılar  Ari  mənşəli 
olmaqla   er.  əv.  II  minilliy in  a xırlarında  ya  Orta  Asiya,  ya  Qafqa z  t ə rəfdən  İran 
yaylasına  gəlib  məskunlaşmışlar  (88,  340).  Buna  görə  də  Maday  etnonimin i  və 
Midiya tayfalarının adların ı, Manna və Midiya ərazisində bəzi toponimləri və şəxs 
adların ın  ―Avesta‖,  qədim  hind  və  qədim  fars  dilləri  əsasında  izahına  təşəbbüs 
göstərilmişdir.  Aşağıda  biz  əvvəlcə  iranşünasların  etimolog iyalarını,  sonra  öz 
fikirlərimizi ve rəcəyik.  Burada təkcə onu qeyd edək ki, Maday etnoniminin qədim 
hind  dilindəki  madhu-―kefləndiric i‖   (nəşələndiric i  içki  (mənşəcə  ―baldan 
düzəldilmiş içki‖) sözündən (88,181) ibarət olması fikrin i b iz rədd edirik. 
 
Maday  (Matay)  əvvəlcə  türkmənşəli  müstəqil  bir  böyük  tayfanın,   sonra 
tayfa ittifaqın ın və er. əv. 673-cü  ildən dövlətin və ölkənin adıdır.  Deməli, Maday 
həm  etnonim,  hə m  də  etnotoponimdir.M idiya  dövləti  yaranandan  sonra  Maday 
etnonimi bu dövlətin  əhatə etdiyi ərazidə həm  madayların, həm də başqa dillərdə 
danışan tayfaların ü mu miləşdirilmiş ―midiyalı‖ adına çevrilmişdir. 
 
 
Son araşdırmalar Maday, Matay etnosunun iranmənşəli yo x, Altay, yaxud 
türkmənşəli  olduğunu  göstərmişdir  (85,274).  Bu  fikir  azərbaycanlıların  mənşəyi 
haqqında  konsepsiyamızın  təməl  daşlarından  birid ir.  Maday  etnik  adını 
daşıyanların  türkmənşəli  o lması  fikrini  təsdiqləyən  faktlardan  biri  indiyədək 
Qazaxıstanda Matay, Atalıq-Matay, Kapçaqay Matay,Göncə-Matay (bax: 85,252), 
Tuvada  hələ  XIII  əsrdə  Madı  (35,201,215  (türk  dillərində  a-ы  əvə zlən məsi 
səciyyəvi  haldır),  Madı-qoşun  və  Mat  (35,242-243),  Sibirdə  və  Altayda  Maadı, 
Madar və Maxtar (bax: 85) (Mada, Mata və türkmənşəli tayfa ların, məsələn, avşar, 
avar, bolqar, qacar, kəngər,  xə zə r və b. adla rı üçün s əciyyəvi ar,ər- ―kişi‖, ― igid‖, 
―döyüşçü‖ sözlərindən) tayfaların ın mövcud olmasıdır. 
 
 
 
Qeyd  edilmə lidir  ki,  Ela m  dilində  bu  etnonim  və  etnotoponim  hə m 
Matape (Matay etnonimindən və ela mca cə m bildirən – pe şəkilçisindən), hə m də 
Maktape  (Maqtay  adından  və  pe-şəkilçisindən)  adlan mışdır  (44,130)  və  deməli, 
müvafiq  ola raq  bu  adla r  ―Mata  (y)lar‖  v ə   ―Maktaylar‖ ,  ya xud   ―Maqtaylar‖ 
demə kdir.  Aşağıda  bu  adla rın   mənşəyinə  qayıdacayıq.  İndi  onu  qeyd  edək  ki, 
fikrimizcə, Matape ela mların madaylara  və Maday ölkəsinə verdiyi addır, Maktape 
isə  midiya lıların  mannalara  verd iyi  Maqtay  adının  ela mla ra  keç məsi,  Mid iya 
dövləti  yarandıqda  və  Mannanı  da özünə  birləşdirdikdən  sonra  elamlıların  həmin 
adı madaylara şamil etmələrin in nəticəsidir.  
 
 
 
 
Madayların  türkmənşəli  olduğunu  sübut  edən  tutarlı  faktlar  madayların  
toponimlə ri və şəxs adlarıd ır. 
 
 
 
 
 
 
M i d i  y a    t o  p o n i  m l ə  r i. Haqqında danışdığımız toponimlərin ço xu  
er.  əv.  IX  əsrin  80-c i  illərindən  er.  əv.  VII  əsrdə  Midiya  dövlətinin  yaran masına 
qədər qonşu Asuriya çarlarının Manna və Mid iya tayfaların ın əra zilə rinə va xtaşırı 
qarətçi  hərbi  səfərləri  haqqında  yazdırd ıqları  salna mə lərdə  çəkilir.  Se mit  mənşəli 
asur dilinin qrammatika qaydalarına uyğun surətdə yazıldıqlarına görə (məsələn, k, 

---