Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 "Ümumi tarix" 1 əsərindən, Stepannos Orbelianın çox qiymətli "Sünik tarixi" 2 əsərinin 14 fəslindən və Mxitar Ayrivantsinin "Xronoqrafık tarix" 3 əsərindən istifadə edilmişdir. Bu əsərlərdə erməni dilindəki digər mənbələri tamamlayan məlumat və tarixlər vardır. Gürcü mənbələri bizim tədqiqatımızda xüsusi yer tutur. Bunların içərisində "Kartlis Tsxovreba" 4 salnamə külliyyatı çox əhəmiyyətlidir: burada Məzyədilər-Şeybanilər sülaləsi nümayəndələrinin fəaliyyətinə, sanarların ərəblərə müqavimət göstərmələrinə, xəzərlərin Azərbaycan və Zaqafqaziyaya soxulmalarına dair və i.a. bir çox qiymətli məlumat vardır.
Azərbaycan tarixinə dair bir çox maraqlı məlumat verən gürcü agioqrafık abidələri də çox maraqlıdır 5 .
Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir ət-Təbərinin (838-923) "Tarix ər- rüsul və-1-müluk" ("Peyğəmbərlərin və padşahların tarixi") 6 əsəri
1 Всеобщая история Вардана Великого. Ermənicədən N.Emin tərcümə etmişdir. M., 1861; К.П.Патканов. Sitat gətirilən əsəri, səh. 42-43. 2 К.П.Патканов. Sitat gətirilən səri, səh. 45-46. 3 Mxitar vardapet Ayrivanskinin tərtİb etdiyi "Хронографическая история". Ermənicədən К.П.Патканов tərcümə etmişdir. CП6., 1869. 4 Kartlis Tsxovreba. Kauçxişvilinin nəşri. Tbilisi, 1955, I cild (gürcü dilində); histoire de la Georgie, trad. M.Brosset. St.-P., 1849; Gürcüstan mənbələrində Azərbaycan tarixinə dair materiallar haqqında daha müfəssəl məlumat üçün b a x: L.M.Melikset-Bek. Gürcü mənbələri "Azərbaycan tarixinə dair mənbələrin icmalı” məcmuəsində, II buraxılış, Bakı, 1939. 5 М.Сабинин. Полное жизнеописание святых грузинской церкви, ч. I, II. СПб., 1871-1872; Qədim gürcü agioqrafık ədəbiyyatı abidələri. Gürcü mətninin tərcüməçisi, tənqidçisi və ona müqəddimə yazan Gürcüstan EA-nm akademiki K.S.Kekelidzedir. Tbilisi, 1954-1956. 6 Annales quos scripsit Aby Djafar Mohammed Ibn D'arir at-Tabari. Ed. M.J. de Goeje, ser. I-IU, Lugduni Batavorum, 1879-1901 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə ət-Təbəri göstəriləcəkdir). Onun haqqında bax: В.И.Беляев. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении IX-XIIl вв., стр. 21-23; Н.А.Медников. Палестина от завоевания ее арабами до Крестовых походов, стр. 35-138; R. Paret. At-Tabari. EI, IV, 607-608; C.Broc Kelmann. Geschichte der Arabischen Litterature, I, p. 142-143; Supplementband (SB), I, 217-218. 19 Azərbaycanın tədqiq etdiyimiz dövrünün siyasi tarixinə dair əsas mənbədir. Ayrı-ayrı ölkə və ya vilayətlərin tarixi şərh edilərkən materialın çoxluğu və dəqiqliyi, həmçinin xilafət daxilində baş vermiş üsyan və xalq hərəkatları haqqında verilən məlumat - bütün bunlar ət- Təbərinin əsərini birinci dərəcəli tarixi mənbələr sırasına keçirir. K.Brokkelman ət-Təbərini orta əsrlərin çox görkəmli tarixşünası kimi qiymətləndirərək yazır: "Əlbəttə, o, müstəqil düşüncəli bir mütəfəkkir olmamışdır, lakin çox qiymətli materialın toplanıb mühafızə edilməsinə səy göstərdiyi üçün biz ona minnətdarıq" 1 .
əvvəlki müəlliflərin: Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Ömər əl-Vəqidi, əl-Mədayini, Əbu Minhəf, Əbu Məşər və başqalarının əsərlərindən istifadə edərək verir 2 . Ət-Təbərinin istinad etdiyi müəlliflərin demək olar ki, hamısı ərəblərin istilaçılıq səfərlərində (xüsusilə Azərbaycana) bilavasitə iştirak etmiş olduqlarından onların əsərlərində verilən məlumat Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğal edildiyi dövrün tarixini tədqiq etmək üçün son dərəcə qiymətlidir. Ət-Təbərinin əsərində verilən məlumat VII-IX əsrlərdə Azərbaycanın siyasi tarixinin mənzərəsini təsəvvür etməyə imkan verir, Ət-Təbərinin Azərbaycan xürrəmilərinin Xilafətə qarşı üsyanını xarakterizə edən materialları, xəlifə əl-Mötəsim dövründə ərəb ordularının baş komandanı Afşin Heydər ibn Kavusun fəaliyyəti, onun Babəklə əlaqələri, Babəklə və Təbəristan hakimi Məzyarla danışıqları, Babək qalib gəldiyi təqdirdə Xilafəti devirmək və parçalamaq planları, habelə Babəkin Bizans imperatoru Feofillə yazışması haqqındakı məlumatı xüsusilə qiymətlidir. Ət-Təbərinin məlumatı Xilafətin siyasi həyatında türklərin rolu və Azərbaycanda 1 C.Brockelmann. GAL, I, 142. 2 Ət-Təbəri. I, 2647; II, 3397; II, 343, 635, 896 və sonrakı səhifələr; III, 3037; Kytab al-Fihrist, 2 Bde, Leipzig, 1871-1872, p. 98-99 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə əl- Fihrist göstəriləcəkdir. EI, IV-də "Əl-Vəqidi məqaləsinə bax; Əli Ədhəm. Bə'z mu’arrixey əl-İslam. Əl-Qahirə, səh. 17-18.
20 onların fəaliyyəti haqqında da mühüm material verir. Azərbaycanda sülalə və mütəqəlliblər - ayrı-ayrı vilayətlərin və feodal dövlətlərinin hakimləri haqqında ət-Təbərinin verdiyi məlumat da maraqlıdır. Həmin feodal dövlətlərindən biri IX əsrin sonlarında yaranmış Sacilər dövlətidir. Lakin ət-Təbərinin əsəri 302 (914-915)-ci illərdə baş vermiş hadisələrin təsviri ilə qurtarır: odur ki, biz Sacilər dövlətinin sonrakı taleyi haqqındakı məlumatı ət-Təbərinin davamçısı Arib ibn Səd əl- Kurtubinin "Silat tarix ət-Təbəri" 1 adlı əsərindən öyrənirik. Əbu-l-Abbas Əhməd ibn Yəhya ibn Cabir əl-Bəlazurinin (892- ci ildə ölmüşdür) "Kitab fütuh-əl-buldan" ("Ölkələrin fəthi kitabı") 2 əsəri də bizim tədqiqatımız üçün qiymətli mənbələrdəndir. Əl-Bəlazuri sadəcə kompilyator olmamışdır. O, tarixşünas istedadına malik olduğu üçün istifadə etdiyi şifahi məlumata tənqidi surətdə yanaşaraq, bunların içərisindən daha mötəbər olanları seçmişdir. "Kitab fituh əl-buldan"ın məziyyəti orasındadır ki, bu əsər, İ.Y.Kraçkovski demişkən, "quru bir hərbi tarix deyildir. Əl- Bəlazuri əhali və mühacirət haqqındakı yerli məlumatı diqqətlə toplayırdı. O, dəftərxanalarda ərəb dilinin işlənməsi, vergilər, sikkə işləri, ərəb hürufatının tarixi haqqında tam təfsilatı ilə bir sıra tarixi məlumat verir" 3 . Əl-Bəlazurinin Azərbaycan və Arran haqqında, ərəb ordularının bu ölkələrə hərbi yürüşləri, Azərbaycan vilayət və şəhərlərinin hakimləri ilə ərəb hərbi rəislərinin bağladıqları 1 Arib ibn Sa'd al-Katib al-Kortobi. Tabari continiatus. Ed. M.J. de Goeje, 1871 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə Arib göstəriləcəkdir). Həmçinin bax: M.X.Şərifli. Sitat gətirilən əsəri, səh. 22-23. 2 Kitab futuh al-Buldan. Liber expugnationis regionum. Ed. M.J. de Goeje, Leiden, 1870 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə əl-Buldan göstəriləcəkdir). Əl- Bəlazuri haqqında b a x: В.И.Беляев. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении IX-XIII вв., СТР
, 18-19; И.Ю.Крачковский. Арабская географическая литература, стр. 35, 154-156, 158, 161, 206, 208, 302; Х.А.Р.Гибб. Арабская литература, стр. 56; C.H.Becker. Al-Beladhori, EI, I, 624- 625; C.Brockelmann. GAL, I, 141-142 3 И.Ю.Крачковский. Избор. Соч., т. IV, стр. 156. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|