Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 625-626-cı ildə İrakli öz əyanlarından ağıllı və bacarıqlı bir xadim olan Andreni səfərə hazırlayıb ona təlimat verdi və [xəzərlərin yanına] göndərərək onlara çoxlu var-dövlət vəd verib dedi: "Əgər onlar [iranlılardan] qisas almağıma səylə yardım etsələr, onların ürəyi nə istəsə mən verərəm" 1 2 elçiyə cavabında belə dedi: "Onun [İraklinin] düşmənlərindən qisas almağa mən özüm çıxaram və öz igid ordum ilə özüm onun yanına gələrəm. Mən onun arzusuna uyğun olaraq, onun istədiyini vuruşmaqla, öz qılıncım və yayımla yerinə yetirərəm" 3 .
göründüyü kimi, 627-ci ildə, son İran-Bizans müharibəsinin qızğın çağında İrakli Tiflisə gəlir və yeni müttəfıqlər mühasirəyə alınmış şəhərin hasarları yanında görüşürlər 4 . E.Gibbon xəzərlərin İraklini necə qəbul etdiyini gözəl təsvir etmişdir 5 . O zaman, 628-ci ildə edam edilən II Xosrovun yerinə onun oğlu Şiruyə (II Qubad) İran taxtına çıxmış və Arran katolikosu Viro 25 il İranda həbsdə qalandan sonra Arrana qayıtmışdı 6 . 1 История Агван, стр. 109-110/87; М.Т.Джанашвили. Осада Константинополя скифами, кои суть русские и поход императора Ираклия в Персию, стр. 49-51; Müqayisə et: М.И.Артамонов. Очерки древнейшей истории хазар. Л., 1936, стр. 52-53 və b., D.M.Duniop. Adı çəkilən əsəri, səh. 29. 2 Hər iki titul türk mənşəlidir (A.V.Gabain. Altturkische grammatik, p. 309, 350).Onun oğlu Şat-Şad adlanır (yenə orada, səh. 336) Bizans mənbələrində Cebu xaqanzibel (Feofan, стр. 316) və Cavanşirdə - Cibqa ("Краткая история Грузии"). Bununhaqqında və başqa titullar və terminlər haqqında həmçinin bax: A,Zajachkowski, Zestudiow nad zagadnienien chazarskim, Krakow, 1947. 3 История Агван, стр. 110-87; Histoire de la Georgie, p. 228-229. 4 E.Chavannes, Documents sur les Tou-Kiue (Turks) occidentaux, p. 252; Ch. Lebeau. Histoire, p. 117; M. Ed. de Musalt. Essai de Chronographie Byzantine, p. 279-280; C.Toumanoff. Iberia on the Eve of Bagratig Rule, p. 200. 5 Edw. Gibbon. The Decline and fall..., p. 46. 6 М.Буниятов. О деятельности каталикоса Албании Виро (596-630 гг.), стр. 15-20.
59 Qafqaz Albaniyasının (müqəddəs Şupxaqişodan) on dördüncü katolikosu Viro 1 bu ölkənin tarixində xüsusi bir mövqe tutur. Onun fəaliyyəti indiyədək tədqiqatçıların nəzərini cəlb etməmişdir və bu cəhət xüsusilə onun həyatının son beş ilinə (626-630) aiddir. Mənbələrdə göstərilir ki, Sasani padşahı II Xosrovun 628-ci ildə ölümündən sonra onun xələfi Şiruyə "atasının saray həbsxanasında yatan kişilərin hamısını evə buraxdı" 2 . Əsarətdə olan bu adamlar arasında Albaniya katolikosu Viro da var idi, "o, hikmətdə güclü olan dahi və müdrik bir adam idi; böyük və şahanə işlərdə müdrik məsləhətlər verməkdə onun dili cəld yazan bir qələm kimi idi. Onun çox mülayim danışığı sadə adamların və xalqın xoşuna gəlirdi. O, fılosof kimi danışar və çoxlu hikmətli sözlər deyərdi: mirvari saf qızıl sapma düzüldüyü kimi, onun ağzından bir-birinin ardınca hikmətli sözlər tökülürdü. O, fars dilinə tərcümə işində xüsusilə mahir idi, çünki Xosrovun sarayında 25 il həbsdə olarkən bu dili mükəmməl öyrənmişdi" 3 . Gördüyümüz kimi, salnaməçi təmtəraqlı ifadələr işlətməkdə xəsislik etməmişdir; salnaməçinin Viro haqqında yazdığının çoxu Albaniya kilsəsi başçısının şənini yüksəltmək üçün olsa da, biz Vironun həqiqətən ağıllı bir dövlət xadimi olduğunu qeyd etməyə bilmərik: onun kilsə və dövlət başçısı vəzifəsindəki bütün fəaliyyəti bunu göstərir. Arran xalqının təşəkkül tarixində və 1 "История Агван" (стр. 281/229) bildirir ki, Viro 34 il, Kirakos Qandzaketsi (История, стр. 101) və Mxitar Ayrivantsi (Histoire chronologique, p. 16) 33 il katolikos olmuşlar. Basmacan (Chronologie de 1'hİstoire d'Armenie. Revue de l’Orient Chretien, XIX, 1914, p. 366-369) Vironun idarəetmə tarixini 593-630-cu illərə, yəni 34 ilə, Т.И.Тер-Григорьян (прим. 650 к "Истории", К.Гандзакеци, стр. 267) – 569-631-ci illərə, yəni 35 il; Мхитар Гош (Албанская хроника, стр.9) - 33 il qeyd edir. Həmçinin bax: C.J.Dowsett. The Albanian chronicle, p. 477. 2 История Агван, стр. 116/92; К.Гандзакеци, стр. 35; "İran şahı Xosrovdan sonra şahın taxtına Kəvat çıxdı. O, öz atasının həbsxanaya saldığı Albaniya katolikosu Vironu əsarətdən azad etdi", səh. 101; O, yəni Viro uzun müddət İran şahı Xosrovun sarayında həbsdə idi, onun ölümündən sonra isə azad olub öz ölkəsinə qayıtdı". 3 Yenə orada, səh. 117, 93. 60 birləşdirilməsi prosesində Vironun rolu o qədər böyükdür ki, orta əsrlərdə Azərbaycanın çox görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olan Viro haqqında tarixi mənbələrdəki materiallar imkan verdikcə daha ətraflı danışmaq lazımdır. 602-ci ildə Foka Bizans imperatoru Mavrikini (582-602) öldürdükdən sonra imperiyanın taxtını ələ keçirdi. Bundan istifadə edən Xosrov, Mavrikinin intiqamını almaq bəhanəsi ilə Bizansa müharibə elan etdi və bu müharibə II Xosrov devrilib öldürülənədək uzandı. İlk dövrdə Sasanilər müvəffəqiyyət qazanıb Bizansın təqribən bütün Kiçik Asiya torpaqlarını, habelə Misiri tutmuşdular. Sasani qoşunları hətta imperiyanın paytaxtı Konstantinopola yaxınlaşmışdılar. Lakin Foka öldürüləndən sonra imperiya taxtına çıxan I İrakli (610-641) Xəzər xaqanı ilə ittifaq bağladı və görəcəyimiz kimi, müharibə 629-cu ildə İranın tam məğlubiyyəti ilə qurtardı
1 . Albaniya xalqı İranla Bizans arasında gedən müharibədən istifadə edib 603-604-cü ildə Sasani hökmranlığına qarşı üsyan qaldırdı. Lakin II Xosrov üsyan etmiş Albaniya xalqına çox tez divan tutmağa müvəffəq oldu. Üsyan rəhbəri katolikos Viro "İran şahına qarşı qəzəblənən Ağvan əyanlarının qiyamında ittiham edilmişdi; [onlardan] çoxu məhv oldu; bəziləri qılıncdan, digərləri şikəstlikdən məhv oldu, bəziləri də uzaq ölkələrə sürgün edildi" 2 .
oldu. O, imperiyanın paytaxtı Ktesifona (Mədainə) qaçdı və orada II Xosrovun arvadı xristian 3 məlikə Şirinin himayəsinə sığındı, onun himayəsi nəticəsində Viro, ələ keçmiş knyazların əksəriyyətinin başına gələnlərdən canını qurtara bildi 4 . Məlikə Şirin "çox səy göstərəndən sonra şah, Vironun həyatını ona bağışladı", lakin II 1 История Агван, стр. 99-117/76-92;Джуаншер. Краткая история Грузии, стр, 96-97; История епископа Себеоса, стр. 63-72, 77-83; Киракос Гандзакеци, стр. 34-35. 2 История Агван, стр 117-118/93 3 Себеос, стр. 45;müqayisə et6 Zəbihulla səfa. Xəmasə-i Saraiyi dər İran. Tehran, 1333 h, səh 48. 4 История Агван, стр.118/93 Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|