Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İcma və yaxud camaat torpaqları
- Vergi və mükəlləfiyyətlər
- Bəhrə (malcəhət).
69
[bax: 51;72;73]. XVII əsrin əvvəlində artıq iri monastır təsərrüfatına çevrilmiş Üçkilsə Azərbaycan türklərinin ata-baba mülklərinin satın alınmasını daha da intensivləşdirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında məhz Azərbaycan türklərinin ata-baba mülklərinin satın alınması hesabına monastırın 190 xalvar (təxminən 375 hektar) torpaq sahəsi var idi ki, onun da hər il 103 xalvarı əkilib becərilirdi. Bütün bunların nəticəsində Üçkilsə monastır təsərrüfatı genişlənərək XVIII əsrdə, bir növ, dövlət içərisində dövlətə çevrilmişdi [115,29]. 1763-cü ildə katolikos Simeon Üçkilsənin maaflığı üçün Hüseynəli xandan qəbalə almışdı [51,208]. Bu zaman Eçmiədzin kilsəsinin ixtiyarında Valarşabad kəndindən əlavə, Azərbaycan türklərindən nağd pula alınmış Oşaqan, Əştərək, Qamışlıq, Ağunatun, Çiçəkli, Müğni, Kirəcli kimi 7 kənd * vardı. Kilsə bu kəndlərdən ümumi məhsultın onda birini alırdı [139,3]. Üçkilsə monastırı XVII əsrdə olduğu kimi, xanlıqlar dövründədə Azərbaycan türklərinə məxsus torpaqları ya satınalma yolu ilə, yada zorla zəbt edirdi. Məsələn, 1797-ci ildə Azərbaycan türklərinin torpağına yiyələnmək üçün yerli mülkədarlarla erməni-kilsə təsərrülat arasında Oşaqan kəndi yaxınlığındakı Gedər torpaq sahəsi üstündə böyük mübahisə yaranmışdı. Q.Qarnesi bu mübahisə barədə həmin dekabrın 24-də İstanbul katolikosunun nümayəndəsi Qalust vardapetə yazırdı: "Qonşu Qızıl Teymur kəndinin muğanlı sakinləri Oşaqanın yaxınlığındakı Gedər adlı kəndin mülklərinə yiyələnmək istəyirlər. Mülkün bəyi Hacı Həsənin oğlu buradakı dağıntıları görərək şeyxülislamın yanına gedir və mülkün Məhəmmədabad kəndinə məxsus olduğunu və öz əcdadlarından ona miras qaldığını bildirir. Bundan sonra o, həmin torpaq sahəsini Vəli bəyin oğlu Məhəmməd Həsən bəyə (yaxud Məşədi Sadığa) sata bilir. Şeyxülislam ona qəbalə verir. Lakin katolikos bu işi pozur" [214,51]. Kilsə azərbaycanlıların ata-baba yurdları olmuş Qızıl Teymur, Gedər və digər kəndlərin ona məxsus olmasını müxtəlif yollarla sübut etməyə çalışmış, nəticədə ermənilər azərbaycanlılara məxsus Gedər kəndini zəbt edə bilmişdilər.
icmasına məxsus olurdu [173,72;115,28]. İ.Şopenin yazdığına görə, İrəvan xanlığında 8 icma vardı. İcmalara məxsus kəndlər mülk hüququ ilə həmin icmanın üzvü olan rəiyyətə məxsus idi [bax: 95, 967-980]. İcmaların böyük əksəriyyəlini Azərbaycan türkləri təşkil edirdi.
xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında da mövcud olan vergilərin sayı və miqdarı müxtəlif idi. Bu vergilər əsasən məhsulla, qismən isə pulla alınırdı. Bir qayda olaraq vergiləri kəndlilər ödəyirdi (bütün feodallar vergi verməkdən azad idi). Kəndli kateqoriyaları əsas etibarilə rəiyyət, rəncbər və elatlardan ibarət idi
* 1443-cü ildə Azərbaycan Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah tərəfindən Üçkilsə katolikosu təyin edilən Qriqor Makulu ilk olaraq Valarşabad, sonra isə digər kəndləri mülkləri ilə birgə mübahisələrdən sonra, dəfələrlə, hissə-hissə Azərbaycan türklərindən satın ala bilmişdı [bölmə 2, cədvəl 1].
70
[95,967; 115,30-31]. Hələ XVII əsrdən buradakı otlaqlar əsasən qızılbaş tayfası olan ağcalı-qacar, Ustaclı və bayatların nəzarətində olmuşdu [174,311]. İrəvan xanlığında mövcud olan vergi və mükəlləfiyyətlər barədə ətraflı məlumatı 1828-ci ilin sonunda Rusiya çar məmurlarının tərtib etdiyi "İrəvan əyalətində pul və məhsul vergisi barədə siyahı"dan əldə etmək mümkündür. 1939-cu ildə N.Q.Boqdanovanın nəşr etdirdiyi bu sənədlər İrəvan xanlığındakı köçəri və yarımköçəri tayfaların ödədikləri vergi və mükəlləfiyyətlər öz əksini tapmışdır [141, bax: 174,313-314] İrəvan xanlığında əsasən bəhrə (malcəhət), çöpbaşı, çobanbəyi mancanaq pulu, toxucu pulu, bağpulu, bayramlıq və s. adda vergilər" mövcud idi. Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında iki müxtəlif təsərrüfat forması mövcud idi: oluraq əkinçilik aran-yaylaq (və ya yaylaq- qışlaq) maldarlıq təsərrüfatı. Bu da kəndlilərdən alınan vergilərin sayca çox olmasına səbəb olurdu. Bəhrə (malcəhət). Torpaqdan istifadə müqabilində məhsulla alınan əsas vergi - bəhrə (malcəhət) idi. İrəvan xanlığında bu vergi məhsulla ödənildiyi üçün bəhrə adlanırdı [174, 266J. Taxılçılıq məşğul olan rəiyyətlər üçün bəhrə məcburi vergi idi. Xəzinə torpaqlarından toplanmış məhsulun hər 10 hissəsindən 3,5 hissəsi xanın, qalanı isə torpağı becərənlərin idi. Mülkədar torpaqlarından toplanmış məhsulun isə 1,5 hissəsi mülkədarın, iki hissəsi xəzinənin, qalan hissəsi torpağı becərənin payına düşürdü [115, 37].
üçün bu vergini ödəyirdilər. Onlardan eyni zamanda çobanbəyi vergisi də toplanırdı. Bundan başqa, maldarlar xana yağ, yun və başqa məhsullar da verməli idilər [115, 38]. Şəhərlilərin ödədiyi vergilərə mancanaq pulu, toxucu pulu. bal pulu, bayramlıq və s. daxil idi [115, 38]. Xanlığın əhalisi göstərilənlərdən başqa örüş pulu, tüstü pulu verir, süvari dəstəsinin xərclərini (arpa, yəhər-yüyən xərcləri) ödəyirdilər. Xanın öz vəzifəli məmurları, demək olar ki, vergidən azad idilər. Xanlığın əhalisi mülkədarlara və xana ödədikləri vergilərdən əlavə müxtəlif mərasimlərlə və bayramlarla əlaqədar "peşkəş", yaxud "bayramlıq" da verirdilər [174,281]. İrəvan sakinləri şəhərin gecə mühafizəsinin təmin olunması üçün ildə 72 tümən xüsusi vergi verirdilər [95,978]. İrəvan xanlığında ermənilərdən dini vergi - cizyə alınmırdı. Çünki xanlığın ərazisində ermənilər olduqca az idi və onlardan alınacaq cizyənin dövlət üçün ciddi bir iqtisadi əhəmiyyəti yox idi. Digər tərəfdən, Azərbaycan hökmdarları ənənəvi olaraq Üçkilsə katolikoslarını erməniləri himayə edirdilər. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, İrəvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra çar məmurları canfəşanlıq edərək ermənilər onlara göstərdiyi "xidmət" müqabilində İrəvan xanlığı ərazisindəki ermənilərin "vergidən azad edilməsi" məsələsini qaldırmışdılar. Belə ki, 1828-ci il martın 22-də Rusiya imperatorunun fərmanı ilə yaradılmış qondarma "Erməni vilayəti"nin hakimi knyaz
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|