Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Memarlıq və incəsənət.
- Sərdar sarayı
- Güzgülü salon
123
Əmir Səəd sülaləsinə məxsus məqbərədən başqa, həmin ərazidə nisbətən kiçik həcmdə günbəzvari daha iki məqbərə olmuşdur ki, sonradan ermənilər tərəfindən sökülən həmin məqbərələrin daşlarından yaxınlıqdakı tikililərdə istifa də edilmişdir [Папазян А.Арабская надпись на гробнице туркменских Эмиров в селе Аргаванд. Журнал «Ближний и средний Восток». Сб. статей памяти Б.И.Заходера, Москва, 1961, c. 68-75]. Epiqrafik abidələrə həmçinin məzar daşlarına həkk olunmuş yazılar - epitafiyalar da daxildir. Epitafiyalarda dəfn olunmuş şəxsin adı, ölüm tarixi və ictimai vəziyyəti haqqında məlumat verilirdi. Mərhumun başdaşında və sinədaşında adətən onun peşəsi və yaxud məşğuliyyəti ilə bağlı təsvirlər həkk olunurdu. Gözəl nəsx xətti, qabartma üsulu ilə həkk olunmuş kilabələrin əksəriyyəti nəbati ornament motivləri ilə əhatələnirdi. Bütün kitabələrdə islami naxışlar həkk olunurdu. Məsələn, Gümrü yaxınlığındakı bir azərbaycanlı-türk qəbiristanlığındakı başdaşlarının yuxarı hissəsi üçkünc və yaxud qövsvari düzəldilmişdir. Şəkildə göründüyü kimi, öndəki başdaşı üzərində iki dairəvi altıləçəkli ulduz həkk olunmuş, onlann üstündə isə ayparaçəkilmişdir. Dairələrin altındakı üfüqi çərçivədə Quran ayəsi həkk olunmuşdur. Həmin çərçivənin altında düzbucaqlı zolaq qabardılmışdır ki, hərri qılınca bənzəyir, həm də "həyat ağacı" simvolunu ifadə edir. Həmin qəbiristanlıqda dairəvi günbəzli məqbərə də mövcud olmuşdur. [Ахундов Д.А.Apxитeктypa древного и раннесредневекового Азербайджана, Баку, 1968, s. 250-251; bax: bölmənin sonu, şəkil 41. Lakin İrəvan xanlığının qədim ərazisində, eləcə də nıüasir Ermənistan Respublikasının ərazisində bütün qəbiristanlıqlar erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış və yerlə yeksan edilmişdir. Müsəlman qəbiristanlıqlarının üzərində evlər tikilmiş və yaxud onlar əkin sahələrinə çevrilmişdir. Memarlıq və incəsənət. Bir sıra yazılı qaynaqlar İrəvan xanlığının ərazisində, xüsusən də İrəvan şəhərində yüzlərlə memarlıq abidəsinin mövcudluğunu və xalq - dekorativ sənətinin geniş rəvac tapdığını təsdiq edir. Xanlıqlar dövrünün əsas cəhətlərindən biri iqamətgahların və onun müvafiq istehkamı kimi saray komplekslərinin yaradılması zərurəti olmuşdur. Şəhər ətrafında və xanlıq ərazisində müdafiə sistemlərinin inşası da mühüm idi. İbadət yerlərinin inşasında məscidlərin tikilməsi əsas yer tuturdu [107,481] İrəvan şəhərində şəxsi yaşayış evlərinin xüsusi memarlıq üsulu ilə tikilməsinə xüsusi önəm verilirdi [bax: bölmənin sonu, şəkil 27, 28]. İrəvan xanlığının ərazisində müdafiə məqsədilə tikilmiş, lakin memarlıq kompleksi kimi tarixə daxil olan İrəvan və Sərdarabad qalalarından bu gün əsər- əlamət qalmamışdır. Şah İsmayılın göstərişi ilə 1510-1517-ci illərdə tikilən İrəvan qalası aramsız müharibələr nəticəsində dəfələrlə dağıdılsa da, sərdarlar və xanlar tərəfindən yenidən bərpa olunmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində İrəvan qalasının ruslar tərəfindən işğalından sonra, tərtib edilən plana görə, qala təxminən kvadrat formasında (790 x 850 m) olmuş, 7 hektar sahəni əhatə etmişdir. İkicərgəli qala 124
divarlarının uzunluğu 4,5 km olmuşdur. Xarici divarının hündürlüyü 10,5-12 m olan qala divarları ərazini şimal-Şərq, cənub-şərq və cənub-qərb tərəfdən əhatə edirmiş. Ərazinin digər tərəfı isə sıldırımlı Zəngi çayına söykənirmiş. Qala divarlarının bir-biri ilə məsafəsi 36-42 m təşkil etmişdir. Həm xarici, həm də daxili müdafiə divarları kifayət qədər qalın olan qala divarlarında yarımdairəvi qüllələr tikilmişdir. Qüllələrdə atəş üçün təqribən 2450 mazğal olmuşdur. Müdafiə divarları boyunca 53 top yerləşdirilirmiş İrəvan qalasının Təbriz və Şirvan darvazaları olmuşdur. Qala divarlarının xarici konturu boyunca torpaq səngər qazılmışdır və həmin çuxur Gedər çayının suyu ilə doldurulurmuş [bax: bölmənin sonu, şəkil 5,6]. 1672-1673-cü illərdə İrəvanda olmuş Jan Şardən qeyd etmişdir ki, ancaq təmizqanlı səfəvilərin yaşadığı İrəvan qalasında daha 2 məscid və hamam olmuşdur [10,21-22]. Dövrünün möhtəşəm tikilisi olan İrəvan qalası və qalanın içərisindəki memarlıq abidələri hazırda yer üzündən silinmişdir. Şardən İrəvan qalasından bir top qülləsi məsafədə qədim bir türbə olduğunu, lakin onun nə vaxt tikildiyini öyrənə bilmədiyini qeyd etmişdir [10,21-22]. Erməni tədqiqatçıları həmin türbənin Atabəylərin Naxçıvandakı memarlıq abidəsinə bənzədiyini qeyd edirlər. Türbənin Şardon tərəfindən çəkilmiş rəsmində abidəni arxasında minarələri göylərə ucalan iki əzəmətli məscid təsvir olunmuşdur. Təsvir olunan memarlıq abidəsi də XIX əsrin əvvəllərində yer üzündən silinmişdir [bax: bölmənin sonu, şəkil 3]. İrəvan xanlığının ərazisində mövcud olan memarlıq tikililərindən biri də Sərdarahad qalası idi. 1815-1817-ci illərdə İrəvan xanı Hüseynqulu xan tərəfindən inşa etdirilən bu möhtəşəm qala kvadrat şəklində idi. Fransız mühəndislərinin iştirakı ilə tikilən Sərdarabad qalasının ikiqat divarı, möhkəm qüllələri və darvazası var idi. Rus rəssamı Qriqori Qaqarin 1840-cı ildə yağlı boya ilə çəkdiyi şəkildə Sərdarabad qalasının önündə döyüş mənzərəsini əks etdirmişdir [bax: bölmə 8, şəkil 4]. Bu möhtəşəm qalanı da erməni vandalları yer üzündən silmişlər. Avropa səyyahları Kerr-Porter, Ceyms Morier, Monpere, Kameron, Linç və başqaları müxtəlif vaxtlarda İrəvanda olmuş, Xan sarayını, onun Güzgülü salonunu, qaladakı və şəhərdəki məscidləri, hovuz və hamamları, Zəngi çayından enib keçən yeraltı mərmər pilləkənli yolu öz əsərlərində təsvir etmişlər. Mülki memarlıq nümunələrindən ən diqqətçəkəni Sərdar sarayı, yaxud
uçurumun kənarında tikildiyini və yay aylarında çox xoş təəssürat bağışladığını yazır. Yeni Xan sarayı Hüseynəli xanın hakimiyyəti dövründə (1764-1783) görkəmli Azərbaycan memarı Mirzə Cəfər Xoylu tərəfindən inşa edilmişdir. Sarayın əsas hissəsi olan Güzgülü salon və Yay köşkü 1791-ci ildə Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan tərəfindən əlavə etdirilmiş və beləliklə, bina memarlıq baxımından monumental saray binası kimi təkmilləşmiş və tamamlanmışdır
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|