Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
125
[Kərimov Kərim. "İrəvan sərdarının sarayı", "Yeni fikir" qəzeti, 18 oktyabr 1995-ci il, № 5]. 1837-ci ildə Sərdar sarayının tərtib edilmiş mükəmməl planına əsasən, sarayın 1 hektar ərazini tutduğu aydın olur. Saray qala kompleksinin şimal-qərb hissəsində yerləşirmiş və qaladan saraya qapı açılırmış. Bir-birinə bitişik olan və uzun fasada malik saray və hərəmxana vahid memarlıq kompozisiyası təşkil edirmiş. Hərəmxana sarayla kiçik dəhlizlə birləşirdi [bax: bölmənin sonu, şəkil 7, 8, 9, 10, 11]. Saray kompleksinin özü bir neçə saraydan ibarət olmuşdur. Rəsmi tədbirlər üçün nəzərdə tutulmuş ən böyük ikimərtəbəli saray trapesiya (ölçüləri 36x35x31x25m) formasında olmuşdur. Sarayın ortasında şahın təntənəli qarşılanması üçün böyük eyvan olmuşdur. Eyvanın qurtaracağında Zəngi çayına açılan və rəngli şüşələrlə bəzədilmiş, şəbəkələrlə ayrılan yataq yerləri - taxçalar düzəldilmişdi. Hazırda İrəvandakı tarix muzeyində saxlanılan taxçanın döşəməsində müalicəvi xüsusiyyətli damarlı əqiq daşlarından (oniks) ulduzvari hovuz düzəldilibmiş. Bundan əlavə, həmin saraya bitişik daha iki saray — biri yaşayış hissəsi, digəri yardımçı bina olmuşdur. İkimərtəbəli düzbucaqlı formada tikilən hərəmxana cənub-qərb tərəfdən saraya bitişik olmuşdur və tikilinin ortasında çimmək üçün böyük hovuz düzəldilibmiş. Saray kompleksinə həmçinin məscid və hamam da daxil idi. Mozaika və mərmər plitələrlə bəzədilmiş hamamın içində böyük hovuz olmuşdur. Şərq memarlığının bu möhtəşəm incisi XX əsrin əvvəllərində erməni vandalları tərəfindən yer üzündən silinmişdir. 1880-ci ildə İrəvana gələn rus arxeoloqu Praskovya Uvarova yazırdı: "Möhtəşəm qaladan qalan yalnız sərdarın Şərq üslubunda tikilmiş güzgüsü, bəzəyi, zövqü, səriştəsi ilə insanı valeh edən salondur. Bu salon bəzəkli-düzəkli çay qutusuna bənzəyir. İlahi, sini - xonça kimi bəzəkli imarələri necə yerlə yeksan ediblor! Əsrlər boyu ucaldılmış abidələri yer üzündən silmək, yox etmək üçün gör nə qədər səy sərf etməli olmuşlar?!" [J21, 57JJ. Həmin dövrdə təsviri incəsənətin ən geniş yayılmış və inkişaf etmiş sahəsi memarlıq abidələrində öz əksini tapmış divarüstü boyakarlıq olmuşdur. Avropa səyyahlarmı və rəssamlarını valeh edən, tərif dolu təəssüratlarını yazmağa vadar edən də sərdar sarayının memarlığından daha çox onun zəngin bədii tərtibatı, divarları bəzəyən portret və süjetli kompozisiyalardan ibarət monumental boyakarlıq əsərləri olmuşdur. İrəvan Xan sarayının daxili tərtibatı haqqındakı yazılar, 1828-ci ildə rus rəssamı akademik V.Maşkovun, 1840-cı illərdə arxeoloq alim və rəssam Q.Qaqarinin, XIX əsrin 60-cı illərində fotoqraf D.Yermakovun, əsrin sonunda ingilis səyyahı H.Linçin bilavasitə naturadan çəkdikləri rəsm əsərləri və fotolar sarayın bədii tərtibatı, divar rəsmlərinin məzmunu, forma və üslubu, professional sənətkarlıq və estetik xüsusiyyətləri haqqında fikir söyləməyə imkan verir. 126
Sarayın Güzgülüsalonu və Yay köşkünün divarlarını bəzəyən ilkin rəsmlərin müəllifi bəlli deyil. Dekorativ və süjetli divar rəsmləri həmin dövrdə mövcud olmuş kanonlara və ənənəyə əsaslanır. Bir qayda olaraq, divarların paneldən yuxarı səthində tağlarda və tağlararası pannolarda həndəsi və stilizə edilmiş nəbati motivlərdən ibarət dekorativ kompozisiyalar, gül və çiçəklərin, heyvan və quşların canlı, real təsvirləri verilmişdir [Bax: Kərim Kərimov. Göstərilən məqalə]. Sarayın bədii tərtibatının əsasını portret təsvirləri və çoxfiqurlu süjetli kompozisiyalar təşkil edirdi [Bax: Kərim Kərimov. Göstərilən məqalə]. H.Linc İrəvan xan sarayının Güzgülü salonunu belə təsvir edir: "Şəbəkəli tağların saysız-hesabsız güzgüləri ətrafa büllur kimi şölə saçır. Salonun tavanı başdan-başa bəzəyə qərq olmuşdur. Tavanın aşağısı bolluca nəbati naxışlarla bəzənib ki, bunlar da əsasən süsən və qızılgüllərdən ibarətdir" [101,216]. Güzgülü salonu dərin çatma tağlı formada olan ön divarında ornamental pannolarla tavan arasında qalan zolaqda oxşar və eynibiçimli çərçivə daxilində Fətəli şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, Trəvan xanı Hüseynqulu xanın və qardaşı Həsən xanın, qəhrəman Fərəməzin, Rüstəm Zalın, onun oğlu Zöhrabın, habelə bir qadının portretləri təsvir olunmuşdur [101, 217; 215,181]. 1827-1828-ci illərdə rus ordusunun İrəvana hücumunda iştirak edən V.Maşkovun çəkdiyi rəsmdə Fətəli şahla Abbas Mirzənin portretləri arasında izdihamlı ov səhnəsi təsvir olunmuşdur [Bax: Kərim Kərimov. Göstərilən məqalə]. XIX əsrin 50-ci illərində baxımsızlıq üzündən yararsız hala düşən, nəmişlikdən divar rəsmləri korlanan, karniz və tavanın güzgüləri qopub tökülən Xan sarayında qismən də olsa bərpa işləri aparılmışdır. Bərpa işlərini Azərbaycan dəzgah boyakarlığının banisi Mirzə Qədim İrəvani (1825-1875) həyata keçirmişdir. Xüsusi rəssamlıq təhsili almayan M.Q.İrəvani bu sənəti bədii oyma ustası olan atasından öyrənmişdi. Yaradıcılığının ilk dövrlərində dekorativ sənətlə məşğul olmuş, bir sıra portretlər - "Süvari", "Rəqqasə", "Dərviş" (Azərbaycan İncəsənət Muzeyi) və s. yaratmışdır. İrəvan sərdarının sarayındakı pannoları və süjetli kompozisiyaları bərpa etmiş, sarayın Güzgülü salonunda yağlı boya ilə bir neçə monumental portret (Fətəli şah, Abbas Mirzə və s.) çəkmişdir. Onun 1860-70-ci illərdə yaratdığı "Vəcihulla Mirzə", "Molla", "Ayaq üstə dayanmış qadın", "Oturmuş qadın", "Gənc oğlan" rəsmləri Azərbaycan İncəsənət Muzeyində, "Mah Tələt" Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində, "Çiçəklər və quşlar" Sankt- Peterburqda Ermitajda saxlanılır [ASE VI, Bakı, 1980, s. 517-518; bax: bölmənin sonu, şəkil 12, 13]. Sarayın bərpadan əvvəlki və sonrakı tərtibatına aid əyani materialın müqayisəli təhlili göstərir ki, divar rəsmlərinin ancaq bir hissəsi - portretlər və dekorativ pannolar bərpa edilmişdi. Ov, döyüş və məhəbbət səhnələrini bərpa etmək mümkün olmadığından, onların yerində yeni ornamental-dekorativ pannolar çəkilmişdi. Portrelləri bərpa edərkən M.Q.İrəvani işə mexaniki yanaşmamış, yeni Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|