Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

82 
 
tapançalarını alın... Mən bilmərəm». Cəhri kəndinin müsəlman əhalisi ermənilərin 
qətl-qarətinə məruz qaldı. 
Mayın  23-də  İrəvanda  ermənilər  tərəfindən  törədilən  milli  münaqişə  bir 
ayadək  davam  etdi.  Şəhərin  ermənilər  və  müsəlmanlar  yaşayan  hissələri  arasında 
əsl  səngər  döyüşü  başladı.  İrəvanın  ətrafında  olan  15  müsəlman  kəndi  ermənilər 
tərəfindən tutulub viran qoyuldu. Müsəlman əhalisi qaçmaqla canlarını qurtardı. 
İyunun  9-10-da  Eçmiədzin  mahalında  16  azərbaycanlı  kəndi  dağıdıldı, 
onların əhalisi pərən-pərən salındı. Çoxlu müsəlman öldürüldü. Erməni millətçiləri 
südəmər uşaqlara və qoca qarılara da aman vermədilər. 
Şuşada  müsəlmanlara  divan  tutmaq  üçün  erməni  millətçiləri  çox  ciddi 
hazırlaşırdılar.  Onlar  gizli  yerlərdə  və  hündür  qayalarda  səngərlər  qazırdılar.. 
Ermənilərin çoxlu silahı olmasına baxmayaraq, müsəlmanların əlindəki az miqdar 
tüfəng  və  tapançanı  da  çox  baha  qiymətə  alıb,  onları  tamam  tərk-silah  etməyə 
çalışırdılar. Bu zaman ermənilər bazarda 20 manata satılan tüfəngə 100, 6 manata 
satılan tapançaya isə 30 manat verirdilər. 
1905-ci  il  avqustun  ortalarında  Şuşada  daşnaklar  şayiə  yaydılar  ki, 
müsəlmanlar  şəhərin  yaxınlığındakı  Zarıslı  kəndində  dörd  ermənini  qətlə 
yetirmişlər.  Bunu  bəhanə  edən  ermənilər  avqustun  16-da  şəhərdə  kütləvi  qətl-
qarətə  başladılar. 15  erməni  əsgəri qazarmadan  qaçıb  daşnak  dəstələrinə  qoşuldu. 
Şəhərin müsəlmanlar yaşayan Köçərli və Xəlfəli məhəllələrində 20-yə yaxın evin 
ailələri qətlə yetirildi.  Vuruşmanın dördüncü günü yaxın kəndlərdən müsəlmanlar 
köməyə gəldilər. Erməni qüvvələri tamamilə məğlub edildilər. Onların çoxu qaçıb 
kazarmalarda çarpayıların altında  gizlənməklə canlarını qurtardılar. Avqustun 21-
də  erməni  arxi-mandriti  və  qubernatorun  iştirakı  ilə  sülh  bağlandı.  Sülhdən  az 
sonra erməni millətçiləri Şuşa realnı məktəbində  təmir  işi  görən 17 iranlı fəhləni 
işgəncə verərək qətlə yetirdilər. 
Şəhərdə  çoxlu  ev  və  dükan  talan  edilib  yandırıldı.  Yüzlərlə  adam 
öldürüldü və yaralandı. Ermənilərin itkiləri daha çox idi. 
1905-ci  ilin  avqustunda  daşnaklar  Bakıda  ikinci  böyük  qırğın  törətdilər. 
Bu  zaman  müsəlman  cavanlarının  çoxu  şəhərətrafı  bağlarda  dincəldikləri  üçün 
Bakı, bir növ, müdafiəsiz qalmışdı. 
Bakı  konkasında  işləyən  fəhlə  və  qulluqçuların  çoxu  erməni  idi.  Onlar 
tətil  edib  işə  çıxmadıqda,  hökumət  soldatların  köməyi  ilə  konkanı  işlətdi.  Buna 
cavab olaraq, avqustun 20-də ermənilər konkanı gülləyə basdılar. Konkada olan bir 
neçə soldat və müsəlman sərnişinləri öldü və yaralandı. 
Erməni  millətçiləri  bu  hadisədən  istifadə  edərək,  gözə  sataşan 
müsəlmanlara  atəş  açdılar.  Onlar  daha  da  azğınlaşaraq,  iri  binaların 
pəncərələrindən,  evlərin  darvazaları  arxasından  yoldan  keçənlərin  hamısına  —
azərbaycanlıya,  rusa,  gürcüyə,  həmçinin  qoşuna  və  polis  işçilərinə  güllələr 
yağdırmağa başladılar. 

---

83 
 
Şəhərdə,  onun  ətrafında  müsəlmanlara  məxsus  xeyli  dükan  və  mağaza 
qarət  edildi,  bir neçə  binaya  od  vurub  yandırıldı.  Balaxanı neft  mədənlərinə  daha 
çox  ziyan  dəydi.  Ermənilər  tərəfindən  öldürülənlərin  meyitləri  arasında  çoxlu 
azərbaycanlı ilə yanaşı, rus, gürcü və başqa millətlərin nümayəndələri də vardı. 
Erməni  millətçilərinin  bu  dəfə  törətdikləri  milli  münaqişə  qiyama  daha 
çox oxşayırdı. Belə ki, erməni atəş nöqtələrini susdurmaq üçün çoxlu soldat, kazak 
və  polis  qüvvəsi  səfərbər  edilmişdi.  Hətta  bəzi  erməni  atəş  nöqtəsinə  top  zərbəsi 
endirilmişdi. 
Avqustun 26-da Bakıda erməni daşnak fitnəkarlığına son qoyuldu. 
Sentyabrın  14-də,  bu  vaxt  Bakıda  olan  Qafqaz  canişini  Vorontsov-
Daşkovun rəhbərliyi altında müsəlmanlarla ermənilər arasında sülh bərpa edildi. 
Oktyabrın  3-də  daşnak  generalı  Hamazaspın  başçılığı  ilə  erməni  atlı  və 
piyada  hissələri  Cavanşir  qəzasında  bir  neçə  müsəlman  kəndini  qarət  edib 
yandırdılar,  əhalisini  isə  ucdantutma  qılıncdan  keçirdilər.  Onlar  hətta  südəmər 
körpələri  beşiyi  ilə  odlayır,  anasının  qucağından  alıb  divara  vuraraq  parça-parça 
edir  və  süngülərə  keçirirdilər.  Müsəlmanların  şikayət  etmədiyi  yer  qalmadı,  lakin 
heç bir nəticəsi olmadı. 
Bu  arada  «Daşnaksütyun»  partiyasına  yaxın  olan  Pivovarov  adlı  birisi 
Cavanşir qəza rəisi təyin edildi. Ermənilər daha da fəallaşdılar. 
1905-ci  ilin  axırlarında  Cavanşir  qəzasının  ermənilər  tərəfindən 
dağıdılmış  müsəlman  kəndlərinin  salamat  qalmış  əhalisi  Ümmidli  kəndinə  pənah 
gətirdi. Onlar kənddən təhlükəsiz çıxıb getmələri üçün pristav Pivovarovdan kazak 
dəstəsi verməyi xahiş etdilər. Pristav onlara rədd cavabı verdi. 
Dekabrın  16-da  Ümmidli  kəndində  toplaşmış  azərbaycanlılar  qiymətli 
əşyalarını  və  mal-qarasını  götürüb,  şaxtalı  bir  havada  kəndi  tərk  etdilər.  Gecə 
daşnak  yaraqlıları  onları  yolda  mühasirəyə  alıb,  qırmağa  başladılar.  Bir  neçə 
kəndin  əhalisindən  yalnız  30  nəfər  qaçıb  canını  qurtara  bildi.  Onların  nəql 
etdiklərinə  görə,  ermənilər  hamilə  qadınların  qarınlarını  xəncərlə  parçalayanda 
məsum cocuqların qanlı başları bayıra çıxırmış. Müsəlman qadınları, qızları erməni 
vəhşilərinin  əlində  qalıb,  o  tərəfə-bu  tərəfə  qaçışırdılar.  Qaçanların  bütün  var-
dövləti ermənilərin əlinə keçdi. 
1906-cı  ilin  yanvarında  general  Hamazaspın  qüvvələri  Papravənd  kəndi 
uğrunda  iki  gün  davam  edən  şiddətli  döyüşlərdə  məğlubiyyətə  uğrayaraq  Ağdərə 
kəndinə  doğru  geri  çəkildilər.  Bu  döyüşlərdə  120  erməni  öldürüldü,  onların 
arasında nizami əsgərlər də vardı. Azərbaycanlılar çoxlu qənimət, o cümlədən bir 
araba  patron,  xeyli  tüfəng  və  qılınc  ələ  keçirdilər.  Papravənd  döyüşündən  sonra 
erməni basqınçıları bir müddət özlərinə gələ bilmədilər. 
Qarabağın ermənilər tərəfindən qarət edilən müsəlman kəndlərinin əhalisi 
bərk  aclıq  çəkirdi.  1905-ci  ildə  Azərbaycanın  ayrı-ayrı  yerlərindən,  həmçinin 
Rusiyanın  Qazan,  Aşqabad  və  İranın  bir  sıra  şəhərlərindən  Şuşaya  ərzaq,  məişət 
malları, pul göndərildi. Təkcə H. Z. Tağıyev 750 pud un, 105 pud qənd və çay, 600 

---