Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

98 
 
1915-ci  ilin  axırlarına  doğru  fəhlə  hərəkatı  canlandı.  Hələ  müharibənin 
əvvəllərində  bağlanmış  həmkarlar  ittifaqları,  mədən-zavod  komissiyaları  yenidən 
fəaliyyətə başladı. 
1916-cı  il  fevralın  14-dən  16-dək  Bakıda  qıtlıq  və  aclıqdan  cana  gəlmiş 
yoxsullar  ərzaq  mağazaları  və  anbarlarına  hücum  etdilər.  Bunun  təşəbbüskarları, 
əsasən,  qadınlar  olduğuna  görə  xəfiyyəçilər  bu  çıxışları  «arvad  ixtişaşları» 
adlandırırdılar. İğtişaşları yatırmaq üçün çağırılmış soldatlar atəş atmaqdan imtina 
etdilər. 
Yaz və yayda Bakının bir sıra müəssisələrində tətillər baş verdi. Tətilçilər 
mövcud bahalıqla əlaqədar olaraq əmək haqlarının artırılmasını tələb edirdilər. 
1917-ci  il  yanvarın  3-də  Qara  şəhərdə  Nobel  qardaşlarının  mexaniki 
emalatxanalarında  tətil  başladı.  Tezliklə  şəhərin  bir  sıra  müəssisələrinin  fəhlələri 
bu  tətilə  qoşuldular.  Tətilçilərin  tələbləri  sırasında  cəza  tədbiri  olaraq  orduya 
çağırılmış  fəhlələrin  tərxis  edilməsi,  həbsə  alınmış  tətilçilərin  buraxılması,  fəhlə 
komissiyalarının  tanınması,  fəhlələrin  əmək  haqqının  30  faizdən  100  faizədək 
artırılması  və  sair  vardı.  Bakının  87  müəssisəsində  22  min fəhləni  əhatə  edən  bu 
tətil  yanvarın 31-dək  davam  etdi.  Həbsə alınmış  tətilçilər  azad  edildi,  cəza tədbiri 
olaraq orduya göndərilmiş tətilçilərin tərxis edilməsi vəd olundu. 
Kəndli  hərəkatı:  İrtica  illərində  kəndli  hərəkatının  zəifləməsinə 
baxmayaraq,  ayrı-ayrı  çıxışlar  yenə  də  baş  verirdi.  1908-1909-cu  illərdə 
Yelizavetpol  qəzasında,  Goran  və  Seyfəli  kəndlərində  qaçaqlarla  strajniklər 
arasında insan tələfatı ilə nəticələnən atışmalar baş vermiş; Qaybəli kənd sakinləri   
tərəfindən tutulmuş mübahisəli torpaqları kəndlilərdən geri almağa gəlmiş hökumət 
nümayəndələrinə  silahlı müqavimət göstərilmiş;  Forer qardaşlarının malikanəsinə 
hücum edilmişdi. 
1910-cu  ildə  Quba  qəzasında  kəndli  çıxışları  gücləndi.  O  dövrdə  çıxan 
qəzetlərin  biri  yazırdı  ki,  Quba  qəzası  nəinki  Bakı  quberniyasında,  həm  də 
Zaqafqaziyada  ən  çox  qaçaq-quldur  olan  qəzalardan  biridir,  bir  quldur  dəstəsini 
ləğv etməmiş, yağışdan sonra çıxan göbələk kimi, yeni dəstələr yaranır. 
Mart  ayında  Lənkəran  qəzasında  silahlı  kəndli  dəstəsi  polis  strajnikləri 
üzərinə hücum etdi və həbsxanaya aparılan 17 nəfəri azad etdilər. 
Qəzanın  Arus  kənd  camaatı  kəndxuda  və  digər  vəzifələrə  «seçkilərdə» 
iştirak  etməkdən  boyun  qaçırdı.  Kəndə  «seçki»  keçirməyə  gələn  uryadnik  və 
strajniklər kəndlilərin ciddi müqavimətinə rast gəldi və yalnız yaxınlıqdakı  sərhəd 
gözətçiləri köməyə gələndən sonra canlarını qurtarıb qaça bildilər. 
Həmin  ildə  Şamaxı  qəzasının  Xanıslı  kənd  camaatı  dəyənəklərlə 
silahlanaraq  mübahisəli  torpaqların  sərhədlərini  müəyyənləşdirmək  üçün  gəlmiş 
hökumət  nümayəndələrinə  ciddi  müqavimət  göstərdi.  Kəndlilərin  çıxışı  silah 
gücünə yatırıldı. Buna bənzər hadisə qəzanın Qurbançı kəndində də baş verdi. 

---

99 
 
Yelizavetpol  qəzasında  xüsusən  Kərbəlayi  Əsgərin,  Məşədi  Yolçunun, 
Qatır  Məmmədin,  Qandal  Nağının  başçılıq  etdikləri  qaçaq  dəstələri 
müstəmləkəçilərə və zalımlara amansız divan tuturdular. 
1910-cu  ilin  yanvarında  qəzanın  Goranboy-Əhmədli  kəndində  Qatır 
Məmməd  adı  ilə  məşhur  olan  17  yaşlı  Məmməd  Əli  oğlu  Məmmədovun  başçılıq 
etdiyi qaçaqlar böyük bir cəza dəstəsini darmadağın etdilər. 
1910-cu  ilin  yayında  Nuxa  qəzasının  Səbətli  kəndində  baş  verən  böyük 
kəndli çıxışını yatırmaq üçün oraya 300 kazak və bir pulemyot rotası göndərildi. 
Cavanşir  qəzasının  Qara-Pirim  kəndinin  kəndliləri  əkin  yerlərini  zəbt 
etdiklərinə  görə,  kəndə  başda  pristav  olmaqla  strajniklər  dəstəsi  gəldi.  Kəndlilər 
onlara  ciddi  silahlı  müqavimət  göstərdilər.  Qiyamın  təşkilatçıları  həbs  olundu. 
Lakin kəndlilər hücum edərək məhbusları azad etdilər. 
1911-ci  ilin  dekabrında  Yelizavetpol  qəzasında  Hacı  Əsgər  adlı  yerdə 
Məşədi  Yolçunun  və  Qandal  Nağının  başçılıq  etdiyi  qaçaq  dəstələri  çar  qoşunları 
ilə  açıq  döyüşə  girdilər.  Qat-qat  güclü  hökumət  qoşunları  xalq  qisasçılarını 
mühasirəyə ala bilmədi, qaçaqlar dağlara çəkildilər. 
1912-1913-cü illərdə kəndli hərəkatı yüksəldi. Bu illər aqrar islahatlarının 
hazırlandığı  və həyata  keçirilməyə  başlandığı  dövr  idi.  Kəndlilər  aqrar  islahatları 
nəticəsində  özlərinin  aldadılması  ilə  barışa  bilmirdilər.  Torpaqsızlığın, 
aztorpaqlılığın  aradan  qaldırılmaması  kəndli  iğtişaşlarının  başlıca  mənbəyi  olaraq 
yenə də qalırdı. 
Azərbaycan  qəzaları  içərisində  torpaqsızlıqdan  ən  çox  əziyyət  çəkən 
Lənkəran qəzasında kəndli çıxışları kəskin şəkil aldı. 
1912-ci  ilin  aprelində  qəzanın  Butəsər  və  Qaqalos  kəndlərinin  kəndliləri 
aqrar islahatının hazırlanmasından xəbər tutaraq, mülkədarların əkin yerlərini zəbt 
edib  becərməyə  başladılar.  Kəndlilər  onların  üzərinə  göndərilən  polis  qüvvələrinə 
qarşı  ciddi  müqavimət  göstərdilər.  Çıxış  silah  gücünə  yatırıldı,  14  kəndli  həbs 
edildi. 
Kəndli  həyacanlarının  daha  geniş  vüsət  aldığı  1913-cü  ilin  hadisələri 
içərisində kəndlilərin yerölçənlərlə (zemlemerlərlə) münaqişələri xüsusi yer tutur. 
1913-cü ildə Bakı qəzasının Qobu kəndi yaxınlığında dədə-babadan kənd 
camaatına  məxsus  olan  Qobustan  yaylaq  otlaqları  başqaları  tərəfindən  dövlətdən 
satın alındı.  Həmin torpaq  sahələrini  yeni  sahibkarlar  arasında  bölüşdürmək  üçün 
yerölçənlər  bir  dəstə  strajniklə  kəndə  gəldilər.  Yüz  nəfərə  yaxın  qobulu  onlara 
ciddi müqavimət göstərərək, yerölçənləri kənddən qovdular. 
Cavad qəzasının Cinli kəndində də yerölçənlərlə bu cür rəftar edildi. 
Qaçaq  hərəkatı  xeyli  gücləndi.  Qaçaqlar  kəndli  hərəkatının  çox  qüvvətli 
olduğu Yelizavetpol qəzasında özlərini daha sərbəst hiss edirdilər. O dövrdə çıxan 
qəzetlərin  birində  yazılırdı:  Yelizavetpol  qəzası  ən  təhlükəli  quldur  dəstələrinin 
alınmaz  yuvasıdır;  burada  keçilməz  meşələrin  və  dağların  olması  onlarla 
mübarizəni  son  dərəcə  çətinləşdirir.  Bütün  cinayətkar  ünsürlər—türmədən, 

---