Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ
partiya meydana gəldi. Qara bəy Qarabəyovun sədr olduğu bu partiya millətlər
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
102 partiya meydana gəldi. Qara bəy Qarabəyovun sədr olduğu bu partiya millətlər arasında fərqi yalnız onların dini mənsubiyyətində görür, ona görə də milli azadlığa müsəlman xalqlarının ümumi qurtuluşu çərçivəsində baxırdı. İttihadçıların fikrincə, Azərbaycan xalqının müstəqil dövlət yaratması İslam birliyinn parçalamaq demək idi. Onlar Azərbaycana Rusiya daxilində yalnız milli-mədəni muxtariyyət verilməsinə tərəfdar idilər. Bu dövrdə Azərbaycan milli hərəkətında, eləcə də Müsəlman Milli Şurasının fəaliyyətində milli-demokratların «Müsavat» partiyasından sosialistlərin «Hümmət» və «Ədalət» təşkilatlarından və İslam radikalistlərinin «İttihad» partiyasından ibarət üç əsas ictimai-siyasi qüvvə vardı. «Müsavat» partiyasının rəhbərlik etdiyi milli-demokratik qüvvələr Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Məhz buna görə də xalqın böyük əksəriyyəti «Müsavat»ın arxasınca gedirdi. «Müsavat»ın nüfuzu durmadan artırdı. Müəssislər məclisinə seçkilər zamanı Azərbaycan qəzalarında səslərin 90 faizi bu partiyaya verilmişdi. «Hümmət» və «Ədalət» təşkilatları RSDF(b)P-nin mövqeyindən çıxış edərək, xalqı yalnız sinfi mübarizəyə çağırırdılar. Lakin müstəmləkə əsarətində olan, milli ayrı-seçkiliyin ağır məngənəsində boğulan xalq sinfi mübarizədən daha çox milli-azadlıq mübarizəsinə qoşulur, müstəqil Azərbaycan dövləti yaratmağa can atırdı. Millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu bolşeviklər Azərbaycanda Rusiyasız təsəvvür etmirdilər. Ona görə də sosial-demokratlar azərbaycanlı əhalinin az qismini, başlıca olaraq, beynəlmiləl tərkibli Bakı fəhlələrinin müəyyən hissəsini öz tərəflərinə çəkə bilmişdilər. İttihadçıların Azərbaycanın müstəqilliyi, hətta ona ərazi muxtariyyəti hüququ verilməsi əleyhinə çıxmaları onları xalq arasında nüfuzdan salmışdı. Buna baxmayaraq, onlar müəyyən klerikal dairələrə arxalanaraq, Müsavatçı demokratlara qarşı inadla mübarizə aparırdılar. Təsadüfi deyil ki, Yelizavetpolda Müəssislər məclisinə seçkilər zamanı «Müsavat»ın liderlərindən olan N. Yusifbəyli üzünü azərbaycanlılara tutaraq demişdi: «Kimə istəyirsiniz səs verin, hətta daşnaklara və cuhudlara da, ancaq «İttihad»a səs verməyin». Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatında başlıca olaraq üç istiqamətdə mübarizə aparılırdı. 1. Milli partiyalar, xüsusən «Müsavat», ilk növbədə, Müvəqqəti hökumətin müsəlman xalqlarının əleyhinə çevirilmiş siyasətinə qarşı çıxırdı. Çünki Müvəqqəti hökumət çarizmin müstəmləkəçilik siyasətini daha incə və üstüörtülü şəkildə davam etdirir, azərbaycanlıları separatçılıqda təqsirləndirərək, milli-azadlıq hərəkatını boğmağa çalışır, Zaqafqaziya xalqları arasında dini ayrı-seçkilik salaraq, erməni və gürcülərə bir sıra üstünlüklər, o cümlədən milli qoşun yaratmağa icazə verir, Rusiya üçün uğursuz imperialist müharibəsini inadla davam etdirirdi və s. 2. Milli partiyalar Fevral inqilabından sonra Azərbaycanda, xüsusən Bakıda inqilabi orqan kimi meydana gəlmiş fəhlə deputatları Sovetinə qarşı daim 103 mübarizə aparırdılar. Sovetin tərkibində azərbaycanlılar yox dərəcəsində idi. Eser- menşevik-daşnak blokunun rəhbərlik etdiyi bu Sovet Müvəqqəti hökumətin müstəmləkəçilik siyasətinə tərəfdar çıxır, «vahid və bölünməz» Rusiya ideyasını təbliğ edirdi. Azərbaycanlıları geridə qalmış, inqilab üçün yetişməmiş xalq elan edən Sovet onları inqilabi orqanlara yaxın buraxmırdı. Hətta, Bakı fəhlələrinin böyük hissəsini təşkil edən Cənubi Azərbaycandan gəlmiş azərbaycanlılar seçkilərdə iştirak etmək hüququndan məhrum edilmişdilər. 3. Azərbaycan milli qüvvələri durmadan güclənən erməni-daşnak təhlükəsinə qarşı ciddi müqavimət göstərirdilər. Rusiyanın köməyi ilə «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmağa böyük ümidlər bəsləyən erməni millətçiləri rus müstəmləkəçiləri ilə dil tapmağa çalışır, hətta birinci dünya müharibəsi zamanı ayrıca silahlı dəstələr təşkil edib Türkiyə cəbhəcinə Rusiyanın köməyinə göndərirdilər. Erməni Milli Şurası öz silahlı qüvvələrini sürətlə artırırdı. Bu məqsədlə, başlıca olaraq, cəbhələrdən gətirilib yenidən komplektləşdirmək üçün Bakıda cəmləşdirilən minlərlə erməni əsgər və zabitindən istifadə edilirdi. Azərbaycan iqtisadiyyatında üstün mövqe tutan, hərbi cəhətdən hazırlıqlı və ruslar tərəfindən müdafiə olunan erməni millətçilərinə qarşı mübarizədə, adətən, bütün müsəlman partiyaları öz qüvvələrini birləşdirirdilər. Oktyabrın 22-də Bakı Sovetinə seçkilərdə «Müsavat» bütün partiyaları geridə qoyaraq, səslərin 40 faizə qədərini - 9617 səs qazandı. Halbuki zəhmətkeşlərin əsas müdafiəçisi kimi çıxış edən bolşeviklər cəmi 15 faiz - 3823 səs aldı. Əhalinin yarıdan çoxunu qeyri-azərbaycanlılar təşkil etdiyi Bakıda «Müsavat»ın qələbəsinin əsas səbəbi ondan ibarət idi ki, bu partiya bir sıra problemlərin həllində inqilabi-demokratik mövqelərdə dururdu. Belə ki, «Müsavat» müharibənın dərhal dayandırılaraq, təzminatsız və ilhaqsız sülh bağlanmasına, bütün torpaqların müsadirə edilib, heç bir şərt qoymadan, pulsuz kəndlilərə verilməsinə, zəhmətkeşlərin ən ümdə tələblərinin ödənilməsinə və digər radikal tədbirlərə tərəfdar çıxırdı. Lakin, seçkilərdə parlaq qələbə çalmasına baxmayaraq, «Müsavat» Bakı Sovetinə seçkilərin demokratik əsaslarda aparılmamasını, burada kəndlilərin təmsil olunmamasını tənqid edərək, hakimiyyətin belə bir Sovetə verilməsinə qarşı çıxdı və Sovetin İcraiyyə Komitəsinə daxil olmadı. Bununla da, «Müsavat» böyük bir səhvə yol verdi. Belə ki, Sovetin İcraiyyə Komitəsindən milli mübarizə məqsədilə istifadə olunmalı idi. Bakı Sovetinə başçılıq edən S. Şaumyan sonralar «Müsavat»ın bu səhvindən istifadə etdi. 1917-ci il oktyabrın 26-dan 31-dək Bakıda «Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası «Müsavat»ın I qurultayı keçirildi. Qurultayda 500 nümayəndə iştirak edirdi. «Müsavat»ın qəbul etdiyi yeni proqramda deyilirdi: «...hər millət öz hüdudları olan əraziyə malikdir, yəni həmin regionda əksəriyyəti təşkil edir ki, ona ərazi muxtariyyəti hüququ verilməlidir. Bizim partiyanın fəaliyyət işığında bu Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|