88
çıxan erməni qəzeti Əhməd bəy Ağa oğlunun əleyhinə əks təbliğat kompaniyasına
başlamışdı. Əhməd bəy Ağa oğlunu Türkiyə parlamentinin üzvü, türk qəzetlərində
«müttəfiqlər» əleyhinə çoxlu məqalələr yazmış jurnalist kimi təbliğ edib nüfuzdan
salmağa çalışırdılar. Çünki bilirdilər ki, "Əhməd bəyin çox geniş diplomatik
ustalığı, siyasi uzaqgörənliyi, danışıqları məharətlə aparmaq bacarığı var. Xain
ermənilər bunu yaxşı bilirdilər. Və həmişə özgələrin kölgəsinə sığınmağı bacaran
bu adamlar indi də fransızlara «əmi» deyib, azərbaycanlıları gözdən salmağa cəhd
edirdilər. Xəyanət öz işini görmüşdü. Əhməd bəy Ağa oğlunu danışıqda iştirak
etməyə qoymamışdılar. Əhməd bəy Ağa oğlunun əslən qarabağlı olması və
Azərbaycan partamentinin deputatı seçilməsini təsdiq edən sənədlərlə yanaşı,
Tomsonun verdiyi zəmanətin də göstərilməsindən bir fayda çıxmamışdı.
Ermənilərin xain zərbəsi ucbatından nümayandə heyəti çətin vəziyyətə düşmüşdü.
...Bütün bunları Məmməd Əmin Rəsulzadə Əli Mərdan bəy Topçubaşovun
Azərbaycan hökumətinə (mart ayında) göndərdiyi məktubdan öyrənmişdi.
Ermənilərin xəyanətkarlığı onu və bütün nazirləri dilxor etmişdi.
...Amma həyat davam edirdi.
Azərbaycan xalqı Azərbaycan Demokratik Respublikasının üç rəngli
bayrağı altında azad həyat yaşayırdı.
Vətən varsa mən də varam! Vətən nəfəs alıb yaşayırsa, mən də yaşayıram.
Vətənsiz yaşamağı neyləyirəm ki! Vətənsiz də insan olarmı? Vətənsiz insan həyat
ləzzəti anlamaz! Daim içərisi ağrı ilə kəsilər, əzab-əziyyətdən yaxa qurtarmaz!
Vətənsiz insanın üzü gülsə də ürəyi qan ağlar. Vətənin olmağından ötrü bəs nə
gərək? Onu qorumaq, keşiyini çəkmək, yadlar hücumundan xilas etmək, başı
üzərində kiminsə qılıncının parlamağına imkan verməmək. Və nəhayət, onun
yolunda can əsirgəməmək, canı qurban vermək. Qurbansız, şəhidsiz Vətən azad
olarmı? Vətənin azadlığa gedən yolu şəhidinin, qurbanının içərisindən keçir.
Onların pak ruhu ilə Vətən istiqlaliyyətin qədir-qiymətini bilir. Vətən onlardan—o
pak ruhlu şəhidlərdən başlayır. Vətənin torpağı da, suyu da, havası da onların
istəklərindən, arzularından axıb gəlir. Bu həqiqətdir! Vətənin varlığını yaşadan
həqiqətdir! Vətən onda azad olur, zülmətlərdən qurtarır! Və sən o şəhidli, qurbanlı
Vətənə, o azad, başı üzərində istiqlaliyyət bayrağı dalğalanan Vətənə baxıb
deyirsən: nə qədər ki, vətəndəyəm diriyəm.
İndi mən diriyəm! Çünki vətənim azaddır. Vətənimin göylərində üç rəngli
bayraq dalğalanır. Çöllər, çəmənlər, güllər, çiçəklər bu bayrağın nuru ilə boy atır,
böyüyürlər. Bu bayraqdan adamların üzünə təbəssüm qopur, qəlblərinə sevinc axır.
Vətən azaddır, mən isə diriyəm! Vətənsiz diri də olmazdım, yaşamazdım!
Adamlar Azad Azərbaycanda xoşbəxt ömür-gün sürürdülər. Getdikcə
hamıda Vətənin bütövlüyü, onu parçalanmağa qoymamaq fikri möhkəmlənirdi. Bu
günə kimi adamlar, bütöv Vətən anlayışı işlətməmişdilər. Onlara görə vətən yalnız
doğulub boya-başa çatdığın kənddir, obadır. İmperiya əsarəti, amansız çar siyasəti
xalqın «bütöv vətən» anlayışını öldürmüşdü. İmperiyadan əvvəl isə adamlar
89
«xanlıqlar» xəstəliyindən yaxa qurtara bilməmişdilər. Qarabağ xanlığı, Şəki
xanlığı, Naxçıvan xanlığı... Bunlar əslində xanlıq deyildi, xalqın parçalanması,
dəstə-dəstə yaşayıb gücdən düşməsi idi. Elə bunun nəticəsi idi ki, çar qoşunları
Azərbaycana hücuma keçəndə iki xan bir-birilə işbirliyinə gələ bilmədi. Hərəsi
çəkilib bir yanda durdu. Tədbirli, siyasətcil düşmən hərəsini bir yolla təkləyib qanlı
İmperiya pəncəsinə keçirtdi. Bəli, birləşə bilmədi xanlıqlar. Birləşə bilmədilər və
məhv oldular. Çünki elə o zamanın özündə də «bütöv vətən» anlayışı yox idi. Bu
xalqın bostanına ela qara daş atmışdılar ki, neçə əsrlər idi yalnız parçalanmaq, bir-
biri ilə didişmək toxumu cücərdirdi. Xətai dövründə alovlanan «bütöv vətən» fikri
yaddaşlardan silinib getmişdi. Çar imperiyası isə özünün iyrənc oyunları, xatalı
hiyləgərlikləri ilə adamlarda vətən hissini öldürmüşdü.
...Budur, indi xalq azaddır. Xalqın azad qəzetləri, jurnalları «bütöv
Azərbaycan»dan danışır, onun şanlı tarixini, işıqlı keçmişini təbliğ edir. Adamlara
hər gün belə fikir çatdırırlar: sən nə qarabağlısan, nə naxçıvanlı, nə şəkili, şirvanlı,
sən azərbaycanlısan! Bu adı həmişəlik yaddaşında saxla və onunla fəxr et!
Məmməd Əmin Rəsulzadəni indi bir məsələ narahat edirdi: milli ordunun
Bakıya gətirilməsi. İngilislərin danışığından belə məlum oldu ki, onlar milli
ordunun Bakıya gəlməyinə etiraz etmirlər. Az sonra isə məqsədlərini açıq etiraf
edəcəkdilər ki, Bakıdan çıxıb gedirlər. İngilislərlə razılaşandan sonra ordunun
Bakıya gəlməyinə göstəriş verdilər. (Çünki Tomson yalnız türklərin deyil,
Azərbaycan ordusunun da çıxıb getməyinə göstəriş vermişdi.)
Budur, indi milli ordunun yenidən Bakıya gəlməyinə razılıq alınıb. Sabah
Azərbaycan əsgərləri Bakıya gəlir.
1919-cu il aprelin 4-ü idi.
Aprelin 5-nə, milli qoşunun Bakıya gələcəyinə lap az, cəmisi bir gün
qalırdı.
O isə qurduğu azad hökumətin milli qoşununu yaratmağın çətinliklərini,
hansı maneələrin üzə çıxdığını və indinin özündəki əngəlləri acı-acı xatırlayıb
düşünürdü.
...Rusiya imperiyasındakı türklər əsgərlik hüququndan məhrum idi. Yalnız
Volqa boyunda yaşayan türkləri əsgərliyə götürürdülər. Ona görə də Azərbaycanın
milli ordusunu yaratmaq söhbəti ortalığa çıxanda o, demək olar ki, anlaşılmaz
vəziyyətdə qalmışdı. Ordusuz hökumət olmazdı. Ordu hökumətin dayağı, onu
saxlayan qüvvədir. Mütləq ordu yaratmaq lazım idi.
Hələ 1917-ci ilin dekabrından Zaqafqaziya ərazisində ayrı-ayrı milli
korpuslar yaradılırdı: erməni, gürcü, müsəlman. Müsəlman korpusunda yeganə
nizami korpus — Birinci atlı tatar polku idi. Bu polku «dikiy» (vəhşi) diviziya
adlandırırdılar.
Hökumət elan ediləndən sonra Gəncəyə köçdülər. Batumda Türkiyə
nümayəndəliyi ilə danışıqlar aparanda əsas diqqəti milli ordunun yaradılmasına
yönəltmişdilər. Türklər köməklik göstərəcəklərini bildirmişdilər. Və qısa bir
Dostları ilə paylaş: |