124
V.S.Nalbandyan isԥ Tbilisi haqq nda bu yax nlarda ç xan kitab nda
inadla sübut etmԥyԥ cԥhd edir ki, M.Kalankatuklu ermԥni tarixçisi
imiú
1
.
ùübhԥsiz, M.Kalankatuklu VII ԥsrin baúlan÷ c ndak hadisԥlԥr
haqq nda "mԥzmunlu vԥ ayd n nԥql edir" vԥ "bu dövrdԥki Tbilisi
tarixi haqq nda yeganԥ etibarl mԥnbԥ" M.Kalankatuklunun ԥsԥridir
2
.
Ancaq qԥribԥ görünԥn cԥhԥt budur ki, Moisey Kalankatuklunun
hԥqiqԥtԥn "qԥdim Alban tarixçisi olmas " inkaredilmԥz bir fakt
oldu÷u halda, V.S.Nalbandyan hԥm bu fakt , hԥm dԥ bu barԥdԥ mԥhz
"Gürcüstan tarixi" kimi mötԥbԥr ԥsԥrdԥ dԥ bԥhs edildiyini bir növ
kԥdԥrverici bir anlaú lmazl q" hesab edir
3
.
T.Ter-Qriqoryan "A÷van tarixi" ԥlyazmas na ermԥni kilsԥ
xadimlԥrinin münasibԥtini göstԥrԥn maraql faktlar gԥtirir. Mԥsԥlԥn,
Eçmiԥdzin katolikosu Simeon ԥlyazmas n n kԥnarlar nda bu sözlԥri
yazm úd r: "Yaln z Albaniya tarixindԥ [deyilir ki,] - buna bütün
nüsxԥlԥrdԥ deyil, ancaq bԥzi nüsxԥlԥrdԥ rast gԥlmԥk olar – guya
Yegiúedԥn sonra (b.e. 74-cü ili) Müqԥddԥs Qriqoriyԥdԥk (340)
Albaniya patriarx taxt nda baúqalar (albanlar) da oturmuúlar. Lakin
bu yaland r vԥ bunlar sonradan ԥlavԥ edilmiúdir". Baúqa bir yerdԥ:
"Bizim d rnaqla iúarԥ etdiyimiz yerlԥr - yaland r vԥ sonralar
úöhrԥtpԥrԥstlԥr tԥrԥfindԥn öz xeyrinԥ ԥlavԥ edilmiúdir, çünki digԥr
tarixlԥrdԥ ("A÷van tarixi" ԥlyazmalar nda - Z.B.) bu ԥsla yoxdur.
Belԥ güman olunur ki, bunu katolikos Ananiyadan sonra (945-ci il)
Alban rahiblԥri etmiúlԥr"
4
.
Albaniya úairi Davtak n ԥsԥrlԥrinin aqibԥti dԥ belԥ olmuúdur.
S.T.Yeremyan onu "Alban-ermԥni (?) iúxan Cuanúerin saray úairi"
1
ȼ.ɋ.ɇɚɥɛɚɧɞɹɧ. Ɍɛɢɥɢɫɢ ɜ ɚɪɦɹɧɫɤɢɯ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɯ ɩɚɦɹɬɧɢɤɚɯ
ɞɪɟɜɧɢɯ ɢ ɫɪɟɞɧɢɯ ɜɟɤɨɜ, ɫɬɪ. 32, 34, 39, 44, 47.
2
ȼ.ɋ.ɇɚɥɛɚɧɞɹɧ. Ɍɛɢɥɢɫɢ ɜ ɚɪɦɹɧɫɤɢɯ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɯ ɩɚɦɹɬɧɢɤɚɯ
ɞɪɟɜɧɢɯ ɢ ɫɪɟɞɧɢɯ ɜɟɤɨɜ, ɫɬɪ. 34, 47.
3
ɇ.Ȼɟɪɞɡɟɧɢɲɜɢɥɢ, ɂ.Ⱦɠɚɜɚɯɢɲɜɢɥɢ, ɋ.Ⱦɠɚɧɚɲɢɚ. ɂɫɬɨɪɢɹ
Ƚɪɭɡɢɢ' I, ɫɬɪ. 142. (V.Nalbandyanda b a x sԥh. 34).
4
Ⱥɪɯɢɜ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɢɫɬɨɪɢɢ, 1894, ɫɬɪ. 399; T.Ter-Qriqoryandan sitat
gԥtirilmiúdir, sԥh.5.
125
hesab edir
1
. Bizim f krimizcԥ, Davtak n qԥsidԥlԥrini Albaniyan n
deyil, "feodal Ermԥnistan ilk dünyԥvi poeziyas n n abidԥsi"
2
hesab
etmԥk do÷ru deyildir.
Mxitar
Qoúun
"Qanunnamԥ"sinin
taleyi
dԥ
M.Kalankatuklunun "A÷van tarixi"nin taleyinԥ bԥnzԥyir. Mԥlumdur
ki, Mxitar Qoúun baúl ca ԥsԥrinin ad "Datastanak", yԥni
"Qanunnamԥ"dir vԥ onu müԥllif tԥxminԥn 1184-cü ildԥ (erm.
eras n n 633-cü ilindԥ) tԥrtib etmiúdir
3
. Lakin Qoúun bu ԥsԥrinin
naúirlԥri nԥdԥnsԥ ԥlyazmas nda olmayan "hayos" sözünü onun ad na
ԥlavԥ etmiúlԥr vԥ belԥliklԥ, Qoúun özünün heç bir zaman yazmad ÷
yeni qondarma ad: "Datastanagirk hayos", yԥni "Ermԥni
qanunnamԥsi" ad n uydurmuúlar
4
.
Mԥlum oldu÷u kimi, Qoú bu "Qanunnamԥ"ni "Alban sülalԥ
kilsԥlԥrinin nԥcib baúç s " Albaniya katolikosu III Stepannosun
dԥfԥlԥrlԥ etdiyi xahiúinԥ görԥ yazm úd r
5
. "Qanunnamԥ"yԥ heç bir
sistem vԥ rԥhbԥr rabitԥ olmadan ùԥrqi Roma imperiyas qanunlar ilԥ
yanaú Albaniya kilsԥ qanunlar , "Musan n qanunlar "
6
vԥ ermԥni
xalq adԥtlԥri daxil edilmiúdir ki, bu da "Qanunnamԥ"nin ermԥni
hüququ sԥnԥdlԥrinԥ aid oldu÷unu ԥsla tԥsdiq etmir.
Arran tarixinԥ dair bir çox digԥr orta ԥsr mԥnbԥlԥri kimi
Qoúun "Qanunnamԥ"si vԥ Kirakos Qandzaketsinin "Tarix"i dԥ
qrabarca yaz lm ú Alban ԥdԥbiyyat abidԥlԥri hesab edilmԥlidir.
Azԥrbaycanda Arran (Albaniya) tarixinin xristian dövrü
1
ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. Ɋɚɧɧɟɮɟɨɞɚɥɶɧɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ Ⱥɪɦɟɧɢɢ, ɫɬɪ. 236.
2
Yenԥ orada, sԥh. 237.
3
Bu barԥdԥ b a x G.Vovsepean. Visatakarank jeragrac..., Antelias, 1951,
507-508; C.J.Dowsett. The albanian chronicle..., p. 473.
4
Mxitar Qoúun "Ermԥni qanunnamԥ"si, A.A.Papovyan n tԥrcümԥsi.
Yerevan, 1954. Mütԥrcim Alban qanunlar n úԥrh edԥn mԥtnin xeyli hissԥsini
atm úd r.
5
Yenԥ orada.
6
B a x: Kirakos Qandzaketsinin "Tarix"i. T.ø.Ter-Qriqoryan n 540-c
qeydi, sԥh. 260.
126
tԥdqiqatç lar n n mövcud olmamas buna imkan vermiúdir ki, ortada
dildԥn baúqa heç bir ԥsas olmad ÷ halda, bütün bu ԥdԥbiyyat
nԥdԥnsԥ, ermԥni ԥdԥbiyyat hesab edilmiúdir. Geniú yay lm ú Alban
ԥdԥbi abidԥlԥrinin mövcud oldu÷u, Ermԥnistan dövlԥtinin
Matenadaran kitab anbar nda tap lm ú ԥlyazmalar ilԥ tԥsdiq olunur.
Mԥsԥlԥn, A.D.Anasyan bu yax nlarda belԥ bir ԥlyazmas tapm úd r
(siyah ʋ 101, sԥh, 386a-389a; siyah ʋ 2121, sԥh. 341b-343b);
"Müqԥddԥs vԥ ilahi mԥrhԥmin tarixi haqq nda"; bunu müqԥddԥs keúiú
babalar ùԥrqdԥ (yԥni Albaniyada - Z.B.) Alban dilindԥ tapm ú vԥ
ermԥni dilinԥ tԥrcümԥ etmiúlԥr"
1
.
A.Q.ùanidze göstԥrir ki, VII-IX ԥsrlԥrdԥ albanlar Qafqaz n
bütün siyasi vԥ mԥdԥni hԥyat sahԥlԥrindԥ gürcü vԥ ermԥnilԥrlԥ
bԥrabԥr fԥal surԥtdԥ iútirak etmiúlԥr"
2
. S.T.Yeremyan belԥ bir sual
verir: "Sԥbԥb nԥdir ki, ermԥni vԥ gürcü yaz lar tԥtbiq olundu÷u ilk
günlԥrdԥn etibarԥn ermԥni vԥ gürcü dillԥrindԥ indiyԥdԥk mövcud
olan zԥngin ԥdԥbiyyat meydana gԥldiyi halda Alban yaz s vԥ Alban
dilindԥ mԥtnlԥr heç izi-tozu qalmadan yox olmuúdur?"
3
. Bu sual n
cavab n , nԥticԥ etibarilԥ Alban kilsԥsinin bütün hüquqlar n
zorak l qla qԥsb etmiú qriqoryan katolikoslu÷unun albanlara zidd
olan siyasԥtindԥ axtarmaq laz md r.
Alban ԥdԥbi abidԥlԥrinin yox olmas n heç dԥ bununla
ԥsasland rmaq olmaz ki, "Alban dili daha dini ibadԥt dili deyildi" vԥ
yaxud "Alban kilsԥsi dini cԥhԥtdԥn ermԥni kilsԥsinԥ mԥnsub idi"
4
.
Alban dili ԥrԥb istilas dövründԥ ԥrԥblԥrin nüfaz dairԥsindԥn kԥnarda
qalan vilayԥtlԥr ԥhalisinin qriqoryanlaúd r lmas nԥticԥsindԥ yox
olmuúdur; bu hal ermԥnilԥrin kütlԥvi surԥtdԥ aúa÷ da göstԥrilԥn
rayonlara köçürülԥndԥn sonra baú vermiúdi; ԥrԥblԥrin iú÷al etdiyi
1
ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. ɂɞɟɨɥɨɝɢɹ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɚ Ⱥɥɛɚɧɢɢ III-VII ɜɜ., ɫɬɪ. 329.
Matenadarandak ԥlyazmalar n n diqqԥtlԥ yoxlan lmas nԥticԥsindԥ, çox ehtimal ki,
digԥr bu kimi ԥlyazmalar da kԥúf edilԥ bilԥr.
2
Ⱥ.ɒɚɧɢɞɡɟ. ɇɨɜɨɨɬɤɪɵɬɵɣ ɚɥɮɚɜɢɬ ɤɚɜɤɚɡɫɤɢɯ ɚɥɛɚɧɰɟɜ, ɫɬɪ. 3.
3
S.T.Yeremyan. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 327.
4
Yenԥ orada, sԥh. 328.
Dostları ilə paylaş: |