82
olarlar. Evindԥ qoyunu olanlar bir qoyun, üç qoyununun yununu vԥ
bir baú pendir verir; at olanlar bir dayça, qaramal olanlar
1
isԥ bir
buzov verir
2
. Bundan ԥlavԥ, "azad adam (azad mԥrd)
3
, yaxud kԥnd
ԥhli vԥ ya ruhani olmayan hԥr bir adam öz ölԥnlԥrinԥ rԥhmԥt oxumaq
üçün hԥr il öz imkan daxilindԥ nԥzir gԥtirmԥyi unutmamal d r. Ԥgԥr
ölԥnin at olmuúsa, kim isԥ [onun ԥvԥzinԥ] istԥdiyi at kilsԥyԥ
vermԥlidir; ԥgԥr onun qaramal vard sa, istԥdiyi öküzü vermԥlidir".
4
Demԥk laz md r ki, kilsԥ nԥzir verilԥn mal-qaran , xüsusilԥ
atlar hԥvԥslԥ al rd . Bu, ilk növbԥdԥ, "ԥsilzadԥlԥrԥ" aid idi. "Azad
adam vԥ padúah ailԥsinin üzvü olanlar öz ruhunu úad etmԥk xatirinԥ
ömrünün ax r nadԥk öz ԥllԥri ilԥ [kilsԥyԥ] yԥhԥrlԥnib yüyԥnlԥnmiú bir
at vԥ bundan baúqa arzu etdiyi úeylԥri vermԥlidir. Ԥgԥr bu adam öz
ömründԥ bunu vermԥmiúsԥ, ölԥndԥn sonra onun ailԥsi bunu
vermԥlidir".
5
Kilsԥnin nԥzir (mԥcburi nԥzir) olaraq at ԥldԥ etmԥyԥ çal úmas
onunla izah olunur ki, Qafqaz xalqlar n n mԥrasim vԥ dini
ayinlԥrindԥ at böyük rol oynay rd . Bu, xristianl ÷ n ԥvvԥllԥrindԥ bu
dinԥ daxil olmuú bütpԥrԥstlik adԥtinin qal ÷ d r; bu cԥhԥt, Vaçaqanm
"Kilsԥ qaydas qԥrarlar "n n yuxar da gԥtirilԥn maddԥsindԥn ayd n
görünür.
6
Kilsԥyԥ, qeyri-mԥhdud ixtiyar olan katolikos baúç l q edirdi.
O, böyük knyaza tabe olmaqdan boyun qaç ra bilԥrdi vԥ onun ad çox
1
"P a x r e k" - "qaramal, pul". ørancadan götürülmüú söz. Müqayisԥ et:
soqdicԥ "prxyy" - "mükafat" (J.Gerschevich. Grammar of Manichaean Sogdian.
Oxford, 1954, p.144)
2
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 66-67/51. Mötԥrizԥ aras nda verilen mԥtn
K.P.Patkanovun tԥrcümԥsindԥ yoxdur.
3
ɇ.ȼ.ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. Ʉ ɜɨɩɪɨɫɭ ɨ ɮɟɨɞɚɥɶɧɨɣ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɫɬɢ ɧɚ ɡɟɦɥɸ
ɜ ɂɪɚɧɟ, ɫɬɪ. 82-83.
4
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 66/51.
5
Yenԥ orada.
6
Ata sitayiú haqq nda b a x: R.Bleichsteiner. Rosweihe und Pferderennen
im Totenkult der Kaukasischen Völker. Die Indogermanen - und Germanenfrage.
Vienna, 1936.
83
vaxt knyaz n ad ndan ԥvvԥl çԥkilirdi.
1
Katolikos ölkԥdԥ bütün
knyazlar itaԥt etmԥyԥ mԥcbur edԥ bilԥn yeganԥ qüvvԥ idi.
Katolikosun qԥrarlar na tabe olmayan knyazlara lԥnԥt oxunur vԥ
bunlar hԥtta mԥhv edilirdi.
2
Aquen dini y ÷ nca÷ dövlԥt vԥ kilsԥ hüququna dair bir s ra
normalar da müԥyyԥn etmiúdi. Y ÷ ncaqda qԥbul edilԥn qԥrarlar
ruhanilԥrdԥn yaln z "dini nizamnamԥlԥri", yԥni kilsԥ qanunlar n
"öyrԥnmԥyi" tԥlԥb etmԥk deyil, dünyԥvi hԥyata qar úma÷ da onlara
ԥmr edirdi
3
. Mԥsԥlԥn, qԥrarlar n 10-cu maddԥsindԥ
4
deyilirdi: "Kiúi,
üçüncü nԥsil qohumlu÷u çatan qad nlarla
5
vԥ öz qardaú arvad ilԥ
evlԥnԥ bilmԥz"
6
. Feodallar n ԥmlak n n irs olaraq yaln z o÷ullar na
keçԥ bilԥcԥyi vԥ bunlar olmad qda kilsԥnin hԥmin ԥmlaka dotԥlԥb ola
bilԥcԥyi nԥzԥrԥ al n rsa, demԥk laz md r ki, "bu qԥrarda hԥrislik:
qad n vԥrԥsԥni ԥmlakdan mԥhrum edib onu ԥlindԥn almaq arzusu ola
bilԥr"
7
. Yenԥ dԥ eyni sԥbԥbԥ görԥ ԥcnԥbilԥrlԥ evlԥnmԥk qada÷an
edilirdi
8
.
Katolikos Simeonun qԥrarlar kilsԥnin feodallar vԥ "hԥrbi
adamlar" tԥsiri vԥ nԥzarԥtinԥ tabe olmas ԥleyhinԥ çevrilmiúdi, "çünki
ilahi qanunlara görԥ camaat n Allah evinԥ gԥtirdiyi nԥzirlԥrdԥn yaln z
1
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧɚ, 168, 170, 209/134, 136, 168.
2
Yenԥ orada, ɫɬɪ. 172/137.
3
Sonralar, Vaçaqan n kilsԥ qanunlar Arran katolikosu Simeonun (704-
706) qԥrarlar ilԥ tԥsbit edilmiúdi. Bax: ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 249/199.
4
K.P.Patkanovun tԥrcümԥsindԥ maddԥlԥrin say ixtisar edilmiúdir, 21
ԥvԥzinԥ 19. Bu maddԥ Patkanovda 8-cidir.
5
"Zerrord azqi kin", yԥni öz babas n n nԥvԥsi, onun "ɬ'ɨɪɧɚɤɢɫ"i. Belԥ
bir evlԥnmԥ hadisԥsi katolikos Mikael (706-741) dovründԥ evlԥnԥn adama lԥnԥt
oxunmas na sԥbԥb olmuúdu: "Varazo, Vaxtanq n o÷lu Varazman n nԥvԥsi
(Cavanúirin qardaú ) Varazman n q z nԥvԥsi Vardanuxi (yԥni ԥmio÷lu, ԥmiq z -
Z.B.) ilԥ evlԥnmiúdi. Mikael Varazo ailԥsinԥ lԥnԥt ya÷d rd ". (ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ.
215/204).
6
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 67, 255-256/52, 204-205.
7
Ɂ.ɂ.əɦɩɨɥɶɫɤɢɣ. Ɉ ɡɚɪɨɠɞɟɧɢɢ ɮɟɨɞɚɥɢɡɦɚ ɜ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɟ, ɥ.17.
8
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 172/137.
84
keúiúlԥr vԥ mehrab din xadimlԥri faydalanmal d rlar. Bu, onlar n
gԥliridir! Lԥyaqԥtsizlԥrԥ vԥ ya hԥrbi adamlara kilsԥ üzԥrindԥ hakim
olma÷a icazԥ verilmir; ona görԥ ki, heç kԥs Allah n kilsԥsini
lԥyaqԥtsizlԥrԥ vԥ ya hԥrbi adamlara tabe etmԥyԥ, yaxud onu bir
ԥmlak kimi satma÷a, ya da knyazlara vԥ ya onlar n hökmdarlar na bir
hԥdiyyԥ kimi ba÷ úlama÷a cürԥt etmԥsin; ona görԥ dԥ, lԥyaqԥtsizlԥr
vԥ hԥrbi adamlar cԥsarԥt edib kilsԥni özlԥrinԥ tabe etmԥsinlԥr, kim
cԥsarԥt edԥrsԥ, ona lԥnԥt oxunacaqd r"
1
.
Katolikos Simeonun qԥrar n n bütün maddԥlԥrindԥ baúl ca
cԥhԥt belԥ bir ԥmr idi ki, kilsԥ iúlԥrini ancaq keúiúlԥr idarԥ etmԥlidir,
ruhani olmayanlar n vԥ hԥrbi adamlar n kilsԥ üzԥrindԥ beç bir
hüququ yoxdur vԥ camaatdan güclԥ nԥzir alma÷a ԥsla ixtiyar
yoxdur
2
.
Arran kilsԥsi tez bir zamanda o qԥdԥr güclԥnib müstԥqil oldu
ki, hökmdar knyaz vԥ feodallar ԥmrlԥr verib ki, torpaq sat larkԥn,
yaxud varislԥrԥ vԥsiyyԥt edilԥrkԥn "hans torpa÷ n hans kilsԥyԥ
mԥxsus oldu÷unu"'
3
göstԥrmԥyi onlardan tԥlԥb etmԥyԥ baúlad , yԥni
feodal, istԥsԥ dԥ, istԥmԥsԥ dԥ torpa÷ n bir hissԥsini kilsԥyԥ
ay rmal d r, yoxsa ona lԥnԥt oxunacaqd r.
Katolikos vԥ ruhanilԥr baúa düúürdülԥr ki, kilsԥnin nüfuzu vԥ
gücü torpaq mülkünün böyüklüyündԥn as l d r, buna görԥ dԥ onlar
heç bir úeyԥ baxmadan cԥhd edirdilԥr ki, öz mülklԥrini
geniúlԥndirmԥk üçün hԥtta ԥn cüzi fürsԥti ԥldԥn qaç rmasmlar.
Mԥsԥlԥn, Arran n knyazlar knyaz Varaz-Trdat tԥrԥfindԥn Pusan Vex
adl bir süvariyԥ ba÷ úlanan kiçik bir kԥndin irsiyyԥti mԥsԥlԥsinԥ
bax larkԥn kilsԥ iúԥ qar úmú vԥ Pusan Vexi poz÷unluq vԥ
yalanç l qda ittiham edԥrԥk "sübut etmiúdi" ki, Varaz-Trdat bu kiçik
kԥndi "öz ruhunu úad etmԥk üçün müqԥddԥs xaça" vԥsiyyԥt etmiúdir
4
.
etmiúdir
4
.
1
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 249-250/199-200.
2
Yenԥ orada, sԥh. 252/201.
3
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 251/200.
4
Yenԥ orada.
Dostları ilə paylaş: |