Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 heyvanlardan úir, bԥbir vԥ çöl eúúԥyinԥ, çoxlu quú aras nda qartal, úahin vԥ s. tԥsadüf edilir. Albaniyan n paytaxt böyük Partavd r" 1 . Mԥnbԥlԥrin verdiyi mԥlumata görԥ, Arranda pamb q becԥrilmԥsinin ԥsrlԥr boyu qԥdim tarixi vard r. Pamb q tarlalar yaxú suvar lan ùirvan, Mil vԥ Mu÷an rayonlar nda idi. VII ԥsrdԥki "Ermԥni co÷raf yas "nda tamamilԥ ayd n göstԥrilir ki, Arran "says z- hesabs z miqdarda pamb q istehsal edir" 2 . Arranda mԥdԥnç xarma sԥnayesinin olmas onunla ԥlaqԥdar metal emal n n inkiúaf na tԥkan verirdi. Ölkԥdԥ "q z l, gümüú, dԥmir f lizi vԥ mis ç xarmada biliyi olan" çoxlu sԥnԥtkar usta vard 3 . Cavanúirin Moisey Kalankatuklu tԥrԥfindԥn tԥsvir edilԥn knyazl q dövrü belԥ güman etmԥyԥ ԥsas verir ki, VI ԥsrin ax r ilԥ VII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Arran n ictimai quruluúunda feodalizmin xarakter cԥhԥtlԥri var idi. Padúah Vaçaqan n (V ԥsr) vԥ katolikos Simeonun kilsԥ qaydalar ilԥ müԥyyԥn edilmiú qԥrarlar n n tԥhlili ԥsas nda ölkԥnin ictimai quruluúu barԥsindԥ müԥyyԥn nԥticԥ ç xarmaq olar. Bu qԥrarlar Arranda feodalizm quruluúunun bԥzi xüsusiyyԥtlԥrini ayd nlaúd rma÷a kömԥk edir. Feodalizm cԥmiyyԥtinin sosial-iqtisadi tarixini öyrԥnmԥk üçün torpaq sahibliyi formalar mԥsԥlԥsinin çox böyük, birinci dԥrԥcԥli ԥhԥmiyyԥti vard r. Orta ԥsrlԥrin ԥvvԥllԥrindԥ Arran (Albaniya) feodallar n n ԥsas torpaq sahԥsi úԥxsi mülk idi; bu mülk kԥndli icma torpaqlar n tutmaq nԥticԥsindԥ vԥ u÷urlu müharibԥlԥr edilԥndԥ yeni torpaqlar ԥlavԥ etmԥklԥ arta bilԥrdi. Bu torpaqlar ԥn müxtԥlif as l l q úԥrti ԥsas nda, müxtԥlif hüquqi ԥsas vԥ normalara görԥ feodallar n ixtiyar na keçirdi. Bu dövrdԥ Arranda hakim siniflԥr feodallardan (knyazlardan) vԥ ruhanilԥrdԥn ibarԥt idi. Hԥr bir knyaz öz mülkünün kiçik feodal padúah olub, öz saray vԥ bԥzԥn hԥtta úԥxsi qoúunu var idi; qoúun laz m olduqda, knyaza tabe olan camaatdan y ÷ l rd . Öz tԥbԥԥlԥrinin hԥyat knyaz n ixtiyar nda oldu÷una görԥ knyaz onlarla öz bildiyi 1 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 5-6. 2 Apɦɹɧɫɤɚɹ ɝɟɨɝɪɚɮɢɹ VII ɜ., ɋɌɊ . 50a-51. 3 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 131/104 80 kimi rԥftar edirdi. Bԥzԥn knyaz ad úah (knyazlar knaz ) tԥrԥfindԥn müԥyyԥn xidmԥtԥ görԥ bir úԥxsԥ verilirdi 1 , knyaz ona verilԥn len (mülk) üçün úaha yaln z vergi verirdi ki, bunu da özünԥ tabe olan kԥndlilԥrdԥn y ÷ rd . Knyazlar n lenlԥri irsi idi vԥ nԥsildԥ böyük olan úԥxsԥ, onun bölünmԥz tam mülkiyyԥti olaraq keçirdi. Arran n ԥn böyük mülkü vԥ yeri olan ԥn iri feodal úah, yaxud knyazlar knyaz (böyük knyaz) idi; bütün ölkԥnin sahibi olan úah silk iyerarxiyas silsilԥsinin baú nda dururdu. Mԥsԥlԥn, Bizans imperatorunun Albaniya knyaz Cavanúirԥ göndԥrdiyi mԥktubdan götürülԥn aúa÷ dak parça bunu ayd n göstԥrir: "Girdiman hakimi vԥ Albaniya knyaz cԥnab Cavanúirԥ" 2 . Göründüyü kimi, Cavanúir öz úԥxsi mülkü olan Girdiman n sahibi idi, ölkԥnin qalan hissԥsini idarԥ edirdi.
Özü mülkiyyԥtçi olan Albaniya padúah Vaçe V ԥsrdԥ ölkԥni idarԥ etmԥkdԥn ԥl çԥkԥndԥ yaln z atas ndan ona qalan öz hissԥsini - min ailԥni özü üçün götürdü 3 . Cavanúir isԥ ölԥrkԥn varis tԥyin etmԥyib, öz mülkü olan Girdiman vilayԥtini öz o÷ullar aras nda bölüúdürdü, "öz o÷ullar ndan hԥr birinԥ sԥrvԥti vԥ titul verdi, hԥr birinԥ öz sahԥsini ay rd " 4 . Padúah vԥ ya böyük knyaz eyni zamanda knyaz hԥrbi dԥstԥlԥrindԥn ibarԥt olan Arran qoúunlar n n baú komandan idi. Bundan ԥlavԥ, onun özünԥmԥxsus hԥrbi dԥstԥsi var idi ki, daim onun yan nda olurdu. Böyük knyazdan sonra çox böyük torpaq sahibi Arran kilsԥsi idi. Kilsԥ-monast r torpaqlar kilsԥlԥrin, monast r vԥ böyük ruhani zadԥganlar n bölünmԥz vԥ irsi mülkiyyԥti idi vԥ "müqԥddԥs kilsԥnin irsi" adlan rd . Kilsԥ-monast r torpaqlar , adԥtԥn, padúah n, knyazlar n, feodallar n, onlar n ailԥ üzvlԥrinin nԥzir vԥ ianԥlԥri hesab na, bԥzԥn ayr -ayr varl kԥndlilԥrin hesab na, habelԥ 1 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, sԥh. 145/116. 2 Yenԥ orada, sԥh. 145, 148, 173/117, 119, 137. 3 Yenԥ orada, sԥh. 12/10 4 Yenԥ orada, sԥh. 181 81 kԥndli icma torpaqlar n n sat n al nmas , yaxud tutulmas nԥticԥsindԥ geniúlԥnirdi. Ԥrԥblԥrin Arrana hücumu ԥrԥfԥsindԥ, bԥxúiú vԥ nԥzirlԥrdԥn varlanan kilsԥ torpaq tutub öz ԥlindԥ saxlamaq üçün feodal vԥ knyazlarla, "hԥrbi adamlar" adlananlarla aç q mübarizԥyԥ giriúir. Bԥzԥn bu mübarizԥ, yeni torpaq ԥldԥ etmԥk, habelԥ siyasi hakimiyyԥti ԥlԥ keçirmԥk mԥqsԥdilԥ rԥqabԥt edԥnlԥr aras nda silahl vuruúma úԥklini al rd 1 . Hԥlԥ V ԥsrdԥ padúah Vaçenin dövründԥ "ilk meyvԥlԥr, x rmanlarda döyülԥn tax l n, tarladan y ÷ lan vԥ anbarlarda 2 olan
mԥhsulun, bütün ev heyvanlar n n onda biri kilsԥyԥ hԥsr edilmiúdi, habelԥ torpaq kilsԥ üçün idi" 3 .
Vaçaqan n (V ԥsr) "kilsԥ qaydas qԥrarlar n n" Aquen dini y ÷ nca÷ tԥrԥfindԥn qԥbul edilmԥsi dԥ bunu tԥsdiq edir 4 . M.Kalankatuklunun qeyd etdiyi kimi, ölkԥdԥ vergi verԥn silk üç qrupa: "laz m nca var olanlara", "yoxsullara" vԥ "heç bir úeyi olmayan kԥndlilԥrԥ" bölünmüúdü. Bu bölgü [torpaq] mԥhsullar n n xalq tԥrԥfindԥn keúiúlԥrԥ verilmԥsi qaydas olmal d r. Kim dövlԥtlidirsԥ, 4 vahid bu÷da, 6 arpa vԥ 16 kuzԥ úirin [çax r] verir. Yoxsul adam yar m kömbԥ çörԥk vԥ imkan oldu÷u qԥdԥr çax r verir; kimin ki nԥ ԥkin yeri var, nԥ dԥ üzümlüyü, ondan heç bir úey al nmamal d r. Öz ruhunu úad etmԥk üçün bundan art q úey verԥnlԥr, xeyir iú görmüú 1 Ermԥnistandak eyni proses üçün bax: ɋ.ȿ.Ⱥɤɨɩɹɧ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɚɪɦɹɧɫɤɨɝɨ ɤɪɟɫɬɶɹɧɫɬɜɚ, ȿɪɟɜɚɧ, 1952. 2 "ùaranas". K.P.Patkanov bu sözü tԥrcümԥ edԥ bilmԥmiúdir. Ʉ.ɒɚɯɧɚɡɚɪɹɧ. ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧɢɢ, 23-cü qeyddԥ "øndiyԥdԥk ermԥnilԥr bu sözü q ú üçün yayda ipԥ düzüb qurutduqlar meyvԥ mԥnas nda iúlԥdirlԥr". 3 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 15/12. 4 Aquen dini y ÷ nca÷ øran úah Balaú Vaçaqan Albaniya padúah (484- 488) kimi tan d qdan bir müddԥt sonra - 484/5-487/8-ci illԥr aras nda oldu.Y ÷ nca÷ n baúland ÷ 13 Mareri günü 486/7-ci il yanvar n 26-na düúür. Bu y ÷ nca÷ Vaçaqan ça÷ rm úd : sԥbԥbi bu idi ki, bir tԥrԥfdԥn kilsԥ, digԥr tԥrԥfdԥn "ԥsilzadԥlԥr" vԥ qara camaat aras nda böyük çԥkiúmԥ meydana gԥlmiúdi. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|