Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
154 torpaq [tuturdular]. Onlardan bԥzilԥri torpa÷ ԥrԥb olmayanlardan (ԥcԥmlԥrdԥn) sat n al rd lar. Bundan ԥlavԥ, mühaf zԥ etdiklԥri kԥndlԥri onlara güzԥút edirdilԥr, belԥliklԥ, hԥmin kԥnd ԥhalisi onlar üçün iúlԥyirdilԥr" 1 . Ԥmԥvilԥr dövründԥ Xilafԥtin úimal sԥrhԥdlԥrinԥ hԥlԥ dԥ istilaç hԥrbi sԥfԥrlԥr edilirdi vԥ ԥrԥblԥr hԥr hans bir vilayԥti tutduqda bütün vilayԥt üzԥrinԥ bac qoymaqla kifayԥtlԥnirdilԥr. Xԥlifԥ Hiúam n dövründԥ Arran hakimi Mԥrvan ibn Mԥhԥmmԥd Sԥrir 2 torpaqlar n tutaraq, "Sԥrir hökmdar n mԥcbur etdi ki, ona tabe olsun vԥ öz üzԥrindԥ onun hakimiyyԥtini qԥbul etsin. Onlar n aras nda ba÷lanan sülh müqavilԥsinԥ görԥ Sԥrir hökmdar öhdԥsinԥ götürmüúdü ki, [Xilafԥtԥ] ildԥ 1500 o÷lan vԥ 500 q z versin vԥ ԥl-Bab [Dԥrbԥnd] tax l anbar na 100 min mudd bu÷da gԥtirsin..."; Tuman ԥhalisi “öhdԥsinԥ alm úd ki, ildԥ 150 q z, 50 o÷lan versin vԥ tax l anbar na 20 min mudd bu÷da gԥtirsin"; Zirehgeran hökmdar "tԥԥhhüd etmiúdi ki, ildԥ 50 o÷lan verib tax l anbar na 100 min mudd bu÷da gԥtirtsin"; Xԥmzin hakimi "öhdԥsinԥ götürmüúdü ki, birdԥfԥlik 500 [o÷lan vԥ q z] göndԥrsin vԥ tax l anbar na ildԥ 30 min mudd [tax l] tԥhvil versin"; Sindan hakimi "öhdԥsinԥ alm úd ki, sonralar mükԥllԥf yyԥtdԥn azad olmaq úԥrtilԥ birdԥfԥlik ona 100 [o÷lan vԥ q z] göndԥrsin vԥ ildԥ ԥl-Bab tax l anbar na 5 min mudd [tax l] tԥhvil versin"; Lakz hökmdar "öhdԥsinԥ götürmüúdü ki, tax l anbar na ildԥ 20 min mudd [tax l] tԥhvil versin" vԥ i.a 3 .738-ci ildԥ Mԥrvan ibn Mԥhԥmmԥd Dԥrbԥnddԥ olanda "Mԥslԥmԥ tԥrԥfindԥn qoyulan xԥrac [Da÷ stan] vilayԥtlԥrindԥn y ÷ rd . O, Qumuxdan vԥ Tumandan ildԥ 1 Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 329; "ilca" mԥsԥlԥsi haqq nda b a x: øbn ԥl-Fԥqih, 282; øbn Xԥldun II, 308, Cürci Zeydan. Tarix ԥt-tԥmԥddün ԥl-islami, I, sԥh. 142 (ԥrԥb dilindԥ) (sonralar - C.Zeydan); T.Qԥdirova. ølkin feodal tԥsisat "ilca" haqq nda yeni mԥlumat, sԥh. 37-41. 2 Ԥl-Yaqut, III, sԥh. 88: "Sԥrir ԥl-Lan ilԥ Bab ԥl-Ԥbvab aras nda yerlԥúԥn geniú ölkԥdir. Onun da÷lar nda 18 min kԥnd vard r. østԥxri deyir ki, bu hԥm dövlԥt, hԥm dԥ úԥhԥr ad d r. 3 Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 208-209; ԥl-Yԥqubi, II, sԥh. 381-382. 155 100 qul, 100 kԥniz vԥ 20 min batman bu÷da al rd ; Kԥbԥçidԥn 50 kԥniz, Qaraqaytaqdan 500 qul vԥ 20 min batman bu÷da, Kür vԥ Miskincidԥn 1 4 min batman bu÷da vԥ 40 min dirhԥm, ùirvandan 20 min batman bu÷da vԥ 50 min dirhԥm al rd . Bütün bu vԥsait müԥyyԥn yerdԥ saxlan l r vԥ [Dԥrbԥnd] úԥhԥri ԥsgԥrlԥrinԥ maaú vermԥyԥ xԥrclԥnirdi" 1 . Lakin xԥrac, cizyԥ vԥ digԥr vergi vԥ gԥlirlԥrin miqdar haqq nda bir s ra orta ԥsr müԥlliflԥrinin verdiyi mԥlumatm mövcud olmas na baxmayaraq, terminologiyan n qeyri-müԥyyԥnliyi vԥ ya dürüst olmamas Ԥmԥvilԥr dövründԥ Azԥrbaycan vԥ Arran torpaqlar üzԥrindԥ qoyulmuú vergilԥrin mԥblԥ÷ini dürüst hesablamaq mümkün deyildir. Habelԥ hԥmin ölkԥlԥrdԥ vergi qoyulmas n n dinamikas n vԥ torpaq sahibliyinin xarakterini izlԥmԥk mümkün deyildir, çünki Ԥmԥvilԥr dövründԥki torpaq sahibliyinin vԥ torpaqdan istifadԥnin xarakterik cԥhԥtlԥrini tԥsvir edԥn heç bir yerli mԥnbԥ hԥlԥlik ԥldԥ edilmԥmiúdir (halbuki Xilafԥtin bԥzi ԥyalԥtlԥrinin tarixi, kԥnd tԥsԥrrüfat vԥ sԥnԥti haqq nda yaz lan ԥsԥrlԥrdԥ bu cür mԥlumat vard r, mԥsԥlԥn, Suriya, Tԥbԥristan, Qum vԥ i.a. tarixinԥ dair mԥnbԥlԥr). Hԥtta Abbasilԥr dövründԥ, tԥdqiq etdiyimiz ölkԥlԥrin öz reyestri yox idi vԥ biz bu barԥdԥ yaln z q r q-q r q mԥlumat tapa bilԥrik. Azԥrbaycan vԥ Arran haqq nda daha ԥtrafl mԥlumata yaln z X ԥsrdԥn baúlayaraq Abbasi xԥlifԥlԥrinin hökmranl ÷ dövründԥki mԥnbԥlԥrdԥ tԥsadüf edilir. Ԥmԥvi hökmranl ÷ n n son dövründԥ, Xilafԥtin ԥyalԥtlԥrindԥ, xüsusilԥ Azԥrbaycan vԥ Arranda belԥ bir vԥziyyԥt ԥmԥlԥ gԥldi ki, ölkԥdԥ hԥr bir hakim öz bildiyi kimi a÷al q edԥrԥk, ԥhalini qarԥt edib s x úd r r, var-yoxdan ç xar r vԥ öz ԥmԥllԥri üçün mԥrkԥzi hakimiyyԥt qarú s nda demԥk olar, heç bir zaman mԥsuliyyԥt daú m rd . Ԥmԥvi xԥlifԥlԥri vԥ onlar n yerlԥrdԥki hakimlԥri ԥhalidԥn yaln z vergi qopartmaqla mԥú÷ul olur, tԥkrar istehsal n qeydinԥ qalm rd lar. Ԥhali vergi tԥzyiqinin a÷ rl ÷ na tab gԥtirmԥyԥrԥk kütlԥvi surԥtdԥ kԥndlԥri tԥrk edir, torpaqs z kԥndlilԥr (süluklar n) s ras n art r rd . Bu 1 Dԥrbԥndnamԥ, sԥh. 108. 156 süluklar iri torpaq sahiblԥri vԥ feodallar n yan na muzdurlu÷a gedirdilԥr; torpaq sahiblԥri vԥ feodallar isԥ kԥndlilԥrin tԥrk etdiyi bütün torpaqlar , demԥk olar, tutur vԥ ya al b tԥdricԥn öz ԥllԥrinԥ keçirirdilԥr. Bu proses Azԥrbaycanda feodalizmin daha da geniúlԥnmԥsinԥ vԥ Ԥmԥvilԥrin mövqeyinin zԥiflԥmԥsinԥ sԥbԥb oldu, çünki iri feodallar (mütΩcΩlliblΩr) vԥ torpaq sahiblԥri daha mԥrkԥzi hakimiyyԥtin nümayԥndԥlԥri ilԥ hesablaúm r vԥ tԥdricԥn separatizm göstԥrmԥyԥ baúlay rd lar. Lakin Abbasilԥr hakimiyyԥt baú na gԥlincԥyԥdԥk bu feodallar n Xilafԥtdԥn ayr lmas barԥsindԥ dan ú q da ola bilmԥzdi vԥ Azԥrbaycanda, Arranda bu yolla nadir hallarda edilԥn belԥ cԥhdlԥrin qarú s dԥrhal Xilafԥtin silahl qüvvԥlԥri tԥrԥfindԥn al n rd . Haúimilԥrin nümayԥndԥsi olan Abbasilԥr Ԥmԥvi mövqelԥrinin zԥiflԥmԥsindԥn istifadԥ edԥrԥk siyasi sԥhnԥyԥ ç xd lar. Abbasilԥr Xilafԥtin úimal vilayԥtlԥrindԥ Ԥmԥvilԥr ԥleyhinԥ geniú fԥaliyyԥtԥ baúlad lar vԥ müxtԥlif vԥdlԥrlԥ öz tԥrԥf nԥ çԥkdiklԥri mԥzlum kütlԥlԥrin kömԥyi ilԥ 750-ci ildԥ Ԥmԥvi sülalԥsini y xd lar. Lakin Abbasilԥrin çevriliúi xalq n a÷ r vԥziyyԥtini yaln z müvԥqqԥti olaraq yüngüllԥúdirdi. Ԥmԥvilԥr öz fԥaliyyԥtindԥ yaln z ԥrԥblԥrԥ arxaland qlar halda, 750-ci ildԥ onlar ԥvԥz edԥn Abbasilԥr Mövliya 1 silki vasitԥsilԥ, yԥni islam dinini qԥbul etdiyi halda, Ԥmԥvilԥr dövründԥ heç bir nüfuza malik olmayan yerli feodallar vasitԥsilԥ tԥbԥԥlԥrԥ rԥhbԥrlik etmԥyԥ baúlad lar. Lakin Abbasilԥrin inzibati idarԥsi vԥ mahiyyԥti etibarilԥ Ԥmԥvilԥr dövründԥ oldu÷u kimi idi. Vergilԥrin toplanmas , yerli özünüidarԥ, ordu vԥ divanxana qaydalar ԥvvԥlki kimi qal rd 2 .
754) Xilafԥtin úimal vilayԥtlԥrindԥ olan bütün Ԥmԥvi mԥmurlar n iúdԥn ç xar b öz adamlar n tԥyin etdi vԥ demԥk olar, bütün vilayԥtlԥrdԥki hakimlԥr ya sülalԥ vԥ ya saray adamlar 1 Mövliya haqq nda b a x: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɫɨɱ., ɬ. I, cɬɪ. 194- 195 2 ԤI-Bԥlazuri, sԥh. 329; Ԥbd ԥl-Ԥziz ԥd-Duri. Ԥl-ԥsr ԥl-Abbasiy ԥl-ԥvvԥl, sԥh. 45. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|