Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
151 qԥddar, qԥzԥbli bir adam idi. O, ikona vԥ xaçlar n mԥhv edilmԥsi ԥmrini vermiúdi. Sԥrԥncam vermiúdi ki, Xilafԥt ԥrazisindԥki bütün donuzlar mԥhv edilsin 1 .
vergi siyasԥti ԥsasl dԥyiúikliyԥ u÷rad . O zamanadԥk müsԥlman hüququ cizyԥ ilԥ xԥrac aras nda fԥrq qoymurdusa da, bu terminlԥrin hԥr ikisi sinonim kimi iúlԥdilirdisԥ 2 , indi yerlԥrdԥki ԥmԥvi hakimlԥri, Hiúam n sԥrԥncamlar n rԥhbԥr tutaraq, xԥrac xԥzinԥyԥ böyük gԥlir gԥtirԥn ԥsas vergilԥrdԥn biri hesab etmԥyԥ baúlad lar. Ԥlbԥttԥ, ԥsas diqqԥt xԥrac n özülü hesab edilԥn kԥnd tԥsԥrrüfat na verilirdi, çünki ԥrԥblԥrin aras nda belԥ möhkԥm ԥqidԥ var idi ki, "müsԥlmanlar n gücü xԥracdad r". Mԥqrizinin verdiyi mԥlumata görԥ, Hiúam n hökmranl ÷ dövründԥ Zaqafqaziyada "xristianlar n istismar da, xԥrac da artd " 3 . 725-726-c illԥrdԥ Hiúam n sԥrԥncam na görԥ, Azԥrbaycan vԥ Arranda ԥhali, torpaq, mal-qara vԥ hԥr cür digԥr ԥmlak yenidԥn siyah ya al n b say m keçirildi. Bu barԥdԥ hԥm M.Kalankatuklu, hԥm dԥ Gevond mԥlumat verir: "Bunun ԥrԥfԥsindԥ Arranda 174-cü ermԥni ilinin (29.05.725-28.05.726) yay nda mal-qara q r lm úd " 4 . Hiúam öz öz sԥrkԥrdԥsi Haris ibn Ԥmri 5 Arrana göndԥrdi, o da hԥmin ilin q ú nda say m keçirdi. M.Kalankatuklunun dediyinԥ görԥ, a÷ r vergi qoyulmas na sԥbԥb olan bu növbԥti say m "insanlar , mal-qaran vԥ bütün ölkԥni kölԥlik boyunduru÷u alt na sald " 6 , belԥ ki, sonrak ildԥ Arrana dԥhúԥtli acl q üz verdi. 1 Gevond, sԥh. 70-75; Asogik, sԥh. 96; Vardan, sԥh. 94. 2 Ԥt-Tԥbԥridԥ isԥ (II, 1367) II Ömԥrin lԥ÷v etdiyi vergilԥrin s ras nda xԥrac n da ad çԥkilir. 3 Ԥl-Mԥqrizi, sԥh. 395; Asogik, sԥh. 96. 4 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 261/209. 5 Veyldԥ: "Hars ibn ùurayk". 6 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 261; müqayisԥ et: Gevond, sԥh. 71. Ayrivanl Mxitar n tԥrtib etdiyi xronoqrafik tarix, sԥh. 399; Asogik, sԥh. 96.
152 Hԥmin say mdan sonra tԥtbiq edilԥn yeni vergi sistemindԥ ԥhalidԥn baúqa, rahiblԥrdԥn dԥ vergi al nmas nԥzԥrdԥ tutulurdu 1 . "[Xԥlifԥ] ԥmr etdi rahiblԥr siyah ya al ns n, buna görԥ onlar siyah ya ald lar; onlar n hԥr birindԥn cizyԥ alma÷a baúlad lar vԥ bu, rahiblԥrdԥn al nan ilk cizyԥ (oldu) 2 . Yenԥ dԥ Hiúam n dövründԥ ԥhalinin üzԥrinԥ sԥnaye vԥ sԥnԥt mԥlumat vergisi, kԥbin ka÷ z vergisi kimi ԥlavԥ vergilԥr qoyuldu 3 .
hԥdiyyԥlԥri" adlanan bԥxúiúlԥr 4 bԥrpa edildi, halbuki bu vergilԥr xԥlifԥ II Ömԥrin dövründԥ lԥ÷v edilmiúdi. Onun xԥlԥfi II Yԥzid belԥ bir sԥrԥncam verdi: "Ömԥr aldad lm úd ... Siz onun zaman nda bildiyiniz úeylԥri unudun, qoy xalq öz ԥvvԥlki iúinԥ qay ts n - fԥrqi yoxdur: istԥr mԥhsul als n, istԥr q tl qdan ԥzab çԥksin, istԥr toxum als n, ya almas n, istԥr yaúas n, ya da ölüb getsin" 5 . Haris ibn Ԥmrin keçirdiyi say mdan sonra qoyulan vergi sistemi o dԥrԥcԥyԥ çatd ki, tԥkcԥ yoxsullar deyil, hԥtta Arran n bir çox ԥyan vԥ varl adamlar n da dilԥnçi kökünԥ sald . Bu barԥdԥ Gevond ayd nca deyir: "O [Haris ibn Ԥmr] çox fԥlakԥtlԥrԥ sԥbԥb oldu, [belԥ ki] ham a÷ r zülmdԥn inlԥyirdi vԥ dözülmԥz fԥlakԥtlԥrdԥn xilas olma÷a heç bir imkan yox idi"
6 . Bu çԥtinliklԥr, birinci növbԥdԥ, vergi ödԥyԥn zimmilԥrԥ zԥrbԥ endirdi, zira mԥlum oldu÷u kimi, onlar bir tԥk ԥrԥblԥrԥ deyil, hԥmçinin öz a÷alar olan yerli feodallara da vergi verirdilԥr. Vergi verԥnlԥrdԥn al nan böyük mԥblԥ÷lԥr xԥlifԥ xԥzinԥsinԥ tam úԥklindԥ 1 ԤI-Mԥqrizi, sԥh. 394. 2 Bԥndԥli Cövzi. Min tarix ԥl hԥrԥkat ԥl-f kriyyԥ fi-l-øslam, ԥl-Qüds, 1928, sԥh. 42. 3 Ԥt-Tԥbԥri, VIII, 129; øbn ԥl-Ԥsir, V, 23. 4 Ԥt-Tԥbԥri, II, 1366-1367; ȼ.ȼ.Ȼɚɪɬɨɥɶɞ. "ɏɚɥɢɮ Ɉɦɚɪ II ɢ ɩɪɨɬɢɜɨɪɟɱɢɜɵɟ ɢɡɜɟɫɬɢɹ ɨ ɟɝɨ ɥɢɹɧɨɫɬɢ", XB, VI, 1920, sԥh. 228. 5 Kürd Ԥli. Ԥl-ødarԥ ԥl-islamiyyԥ f izz ԥl-ԥrԥb, ԥl-Qahirԥ, 1934, sԥh. 114. 6 Gevond, sԥh. 71. 153 gedib çatm rd , çünki ԥyalԥtin ԥmiri vԥ onun mԥmurlar , onlara tapú r lan ԥyalԥti úԥxsԥn varlanmaq üçün bir mԥnbԥ hesab edirdilԥr. Xԥlifԥlԥr bu cinayԥtlԥrin qarú s n alma÷a cԥhd edir vԥ çox vaxt mԥmurlara qarú çox sԥrt tԥdbirlԥr görürdülԥr. I Müaviyԥ (661-680) hԥtta xüsusi nԥzarԥt orqan (dar Ωl-istixrac) yaratm úd ; bu orqan n vԥzifԥsi hԥr hans bir ԥyalԥtdԥ mԥmurlar aras nda rüúvԥtxorluq hallar n aúkara ç xartmaqd . Lakin bu tԥdbir az kömԥk edirdi. Dövlԥt xԥzinԥsi mԥmurlar n n etdiyi cinayԥtlԥrin qarú s n almaq mԥqsԥdilԥ bu vԥzifԥlԥrԥ ԥrԥblԥrin ԥvԥzinԥ yerli feodallar tԥyin etmԥyԥ baúlad lar, çünki bunlar xԥzinԥ iúlԥrinԥ yaxú bԥlԥd idilԥr vԥ gizlԥdilԥn mԥblԥ÷lԥri vermԥyԥ onlar asanl qla mԥcbur etmԥk olard . Lakin bu tԥdbir dԥ nԥticԥ vermԥdi, çünki ԥksԥriyyԥti islam dinini yaln z zahirdԥ qԥbul edԥn yeni mԥmurlar öz imtiyazlar n ԥldԥ saxlamaq üçün tez bir zamanda ԥrԥblԥrdԥn daha pis oldular, ԥrԥblԥrԥ can-baúla qulluq edib, onlarla ԥlbir olub öz keçmiú tԥbԥԥlԥri olan ԥkinçilԥri qarԥt etmԥyԥ baúlad lar. Kremer bunu belԥ qeyd edir: "Bu feodal zadԥganlar islam dinini qԥbul etmԥklԥ öz keçmiú hakimiyyԥt qal qlar n vaxt nda qorudu vԥ vergi toplayan kimi ԥlveriúli vԥzifԥ ԥlԥ keçirԥrԥk tezliklԥ sԥrvԥt vԥ nüfuz qazand " 1 .
buna görԥ dԥ onlar mԥcbur olurdular ki, öz torpaqlar n ԥrԥb tayfas n n, ԥrԥb iri torpaq sahiblԥri vԥ dövlԥt qulluqçular n n hamiliyinԥ versinlԥr. Bu torpaqlar hami vԥ ya ilca kateqoriyas na daxil edilib qeydԥ al n rd . Torpa÷ n ԥsil sahiblԥri mԥhsulun bir hissԥsini hamilԥrԥ verirdilԥr ki, onlar torpaq sahiblԥrini mԥmurlar n zülmündԥn qorusunlar 2 , torpa÷ n özü isԥ sahibinin ad na qeydԥ al n rd . Mԥsԥlԥn, Mara÷a ԥhalisi öz torpaqlar n Mԥrvan ibn Mԥhԥmmԥdin himayԥsinԥ vermiúdilԥr 3 . Hԥmin qayda ilԥ Azԥrbaycan ԥhalisindԥn bir çoxlar öz kԥnd vԥ torpaqlar n , onlar mühaf zԥ etmԥk üçün buraya köçmüú ԥrԥb tayfalar n n himayԥsinԥ verirdilԥr. Azԥrbaycana köçmüú ԥrԥblԥr "nԥ qԥdԥr bacar rd larsa, bir o qԥdԥr 1 A.V.Kremer. Streifzüge auf dem Gebiete des Islam, s. 19. 2 Cahúiyari, 118; ȼ.Ɋ.Ɉɡɟɧ. Ɋɟɰɟɧɡɢɹ ɧɚ Ⱥ.Ɏ.ȼ.Ʉɪɟɦɟɪ, ɫɬɪ. 134. 3 Ԥl-Bԥlaziri, sԥh. 329. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|