6 XIX əsrdə ŞƏrq və QƏrb düŞÜNCƏ TƏrzləRİNİN İnteqrasiya meylləRİ

6-1. XIX ƏSRDƏ ŞƏRQ VƏ QƏRB DÜŞÜNCƏ TƏRZLƏRİNİN İNTEQRASİYA MEYLLƏRİ

Onlar iki mədəni ənənənin – həm Şərqin, həm də Qərbin mədəni əlaqələrinin daşıyıcıları oldular.

Aida İMANQULİYEVA

Ədəbiyyat körpüsü
Qədimdə ancaq Şərq var idi və o, bütöv idi. Yeni dövrdə Qərb yarandı və dünya parçalanmış oldu. Daha doğrusu, Şərq öz əv­vəlki bütövlük mahiyyətini saxlasa da, əvvəlki nüfuzunu saxlaya bilmədiyindən coğrafi mənada Şərq ölkələrində yaşanyanlar da tədricən Qərb dəyərlərini mənimsəməyə başladılar ki, bu da Şərqin özgələşməsi tendensiyasını yaratdı.

Coğrafi mənada Şərq ölkələrinin çoxunda gedən özgələşmə prosesi Qərbin böyük şəxsiyyətləri tərəfindən təəssüflə qeyd olu­nur­du. Məsələn, A.S.Puşkin Şərq silsiləsindən olan şerlərinin birin­də İstanbul və Ərzurumu müqayisə edərək yazır ki, İstambul artıq qədim Şərqin həqiqətlərindən uzaqlaşmış və Qərbin cəlbedici, na­qis cəhətlərinə uymuşdur… Ərzurum isə öz ilkinliyini və qədim­li­yini saxlamaqda davam edir.¹

Lakin Şərq bir ideya kimi, mədəni-mənəvi dəyərlər sistemi kimi, Asiya ölkələrinin çoxunda itsə də, ən azı Avropada yaşa­maq­da davam edir. Avropa Şərqi əvvəlcə muzeylərdə, arxivlərdə, əlyazma fondlarında, kitablarda saxlayırdı. Son əsrlərdə isə Av­ro­pa ancaq Qərb dəyərləri ilə yaşamağın qeyri-mümkünlüyünü an­la­ya­raq, Şərqə ekzotika kimi yox, həm də mənəvi bütövlüyə qayı­dı­şın zəruri məqamı kimi baxmağa başlamışdır. Daha doğrusu, bu tendensiya bütövlükdə Avropaya yox, onun ayrı-ayrı uzaqgörən mütəfəkkirlərinə və ədiblərinə aiddir. İ.V.Qötenin hələ 1819-cu ildə işıq üzü görmüş «Qərb-Şərq divanı» bu istiqamətdə atılmış ən cəsarətli addımlardan biri idi. İ.V.Qöte bir çox məhdud düşüncəli həm­vətənlərindən fərqli olaraq, xristianlığı Qərb hadisəsi kimi də­yər­ləndirmək və Şərqə qarşı qoymaq iddiasından uzaq idi. İ.S.Bra­qins­ki yazır: «Herder kimi Qöte üçün də Şərq mədəniyyəti Bibliya və Qur’anın məxsusi dini qavrayışdan azad olmuş poetik obrazları və farsların, habelə ərəb və türklərin, daha sonra müəyyən dərəcədə çinlilərin klassik poeziyası demək idi»¹. Biz bu iqtibası ona görə gətirdik ki, Qöte bu poeziyanın arxasında Şərqin özünəməxsus dünyagörüşünü və mədəni-mənəvi dəyərlər sistemini də görürdü və dini inancları da bura əlavə edirdi. Şərqin böyük­lü­yü məhz poeziyada daha gözəl ifadə olunduğundan, texniki tərəqqi fonunda mənə­vi yox­sul­laşma keçirən Qərb dünyası üçün ən yaxşı çıxış yolu, ən yaxşı əlac ilk növbədə Şərq poeziyasına müraciət idi.

Əlbəttə, Qöteyə qədər də belə müraciətlər var idi: Volterin Şərq mövzusunda dramları, Monteskyönün «Fars məktubları» və s. Təəssüf ki, bu müraciətlər mahiyyəti ifadə etmirdi və çox vaxt formal və epizodik səciyyə daşıyırdı. Lakin məhz Qöte «Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin nailiyyətlərini üzvü surətdə birləşdirməyə – vəhdətə nail olmuşdur».²

Qərb mütəfəkkirləri və şairlərinin Şərq düşüncə tərzi və də­yər­lər sisteminə olan ehtiyacı əsla təsadüfi deyildir. Böyük rus ya­zı­çısı L.N.Tolstoy da dəfələrlə Şərq mövzusuna müraciət etməklə bərabər, Şərq və Qərbin sintezini öz yaradıcı təfəkküründə də ifadə etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, onun əsərləri bir çox Şərq ölkələ­rin­də, xüsusilə, ərəb ölkələrində az qala milli yaradıcılıq nümunəsi ki­mi qəbul olunurdu. A.N.İmanquliyeva diqqəti bu mövzuya yönəl­də­rək yazır: «Ərəblər arasında Tolstoyun yaradıcılığına maraq, onun əsərlərinin ərəb dilində nəşr olunması şərqşünaslıq elmində də­rin və hərtərəfli tədqiqat predmeti olmuşdur»¹.

XIX əsrin axırlarında Mirzə Şəfi Vazeh poeziyasının Avropa­da böyük populyarlıq qazanması da həmin dövrdə məhz Şərq poe­zi­yasına müəyyən daxili zərurət yaranmasından xəbər verir. Düzdür, M.Ş.Vazeh Avropa oxucularına bilavasitə deyil, bir qərblinin tər­cü­məsində və ünvanında təqdim olunmuşdu. Lakin həmin dövrdə Şərq ruhunun bilavasitə daşıyıcılarının da Qərbdə təhsil alması və ora­da yazıb-yaratması bu iki mədəniyyətin sintezi üçün əlavə im­kan­lar açmışdır. Belə şəxsiyyətlərdən biri də milliyyətcə ərəb olan Cübran Xəlil Cübran idi; onun poeziyası Şərq və Qərbin vəhdətindən doğmaqla yanaşı, həm də öz məzmunu və pafosu etibarı ilə bu vəhdətə xidmət edirdi.

O dövrün vəhdət yönümlü ədəbi-bədii ruhunu Abdulla Şaiq gözəl tərənnüm edir:
Hamımız bir yuva pərvərdəsiyiz!

Hamımız bir günəşin zərrəsiyiz!

Ayırmaz bizləri İncil, Quran,

Ayırmaz bizləri sərhəddi-şəhan!

Ayırmaz bizləri həşmətli cibal,

Ayırmaz Şərq, Cənub, Qərb, Şimal!
XIX əsr Avropa ədəbi mühitində Şərq poetik ənənələrinə və Şərq dəyərlər sisteminə marağın artması və bu prosesdə Emerson, Uitmen və s. ilə yanaşı, ərəb mənşəli şairlərin (C.Cübran, Əmin ər-Reyhani, Mixail Nüaymə və s.) iştirakı, bu yeni keyfiyyətli sintez hadisəsinin elmi-nəzəri şərhi Azərbaycan oxucusuna ilk dəfə tanın­mış şərqşünas alim Aida İmanquliyeva tərəfindən təqdim edilmiş­dir. O, yazır: «Cübran və ər-Reyhaninin yaradıcı potensialı Qərbin romantizm dəyərlərinin mənimsənilməsi sayəsində güclənirdi ki, bu da ərəb yazıçılarını daha geniş, qlobal, ümumbəşəri problemlər qoya bilmək səviyyəsinədək yüksəldir və son nəticədə onları yalnız dünya ədəbi prosesinin bərabərhüquqlu iştirakçısı deyil, həm də yeni bədii dəyərlərin carçısı edirdi»¹. A.İmanquliyeva sadəcə ola­raq C.X.Cübran, ər-Reyhani və M.Nüaymə ədəbi-bədii yara­dı­cı­lı­ğı­nı təhlil etməklə kifayətlənməyib, onların timsalında bütövlükdə planetimizdə gedən yeni tipli proseslərin; Şərq və Qərb dün­ya­gö­rüş­lərinin və ədəbi-bədii dəyərlər sisteminin vəhdəti məsələsinin elmi-fəlsəfi təhlilini verir. O, bu proseslərin adı çəkilən ərəb ya­zı­çı­la­rı­nın yaradıcılığında bədii ifadəsini araşdıraraq yazır: «Onlara əzəldən Şərq xalqla­rı­nın mədəniyyətinə xas olan ümumbəşəri və humanist ideallar əsa­sın­da öz doğma mədəniyyətlərində bu dəyərlərin təsdiqi üçün mü­vafiq üsullar tapmaq asan idi. Eyni zamanda, heç vaxt unutmaq lazım deyil ki, bu yazıçıları öz vətəninin adət-ənənələrini və öz dilini qoruyub-saxlayan mühacirlər mühiti əhatə edirdi. Buna görə də, onlar iki mədəni ənənənin – həm Şərqin, həm də Qərbin mədəni əlaqələrinin daşıyıcıları oldular».²

Lakin XIX əsrin axırlarında böyük vüsət alan bu sintez pro­se­sinin ideya təməli hələ əsrin əvvəllərində qoyulmuşdu. Biz Qötenin «Qərb-Şərq divanı»nın hələ 1819-cu ildə yazılmış olmasını qeyd etdik. Bu poetik əsəri zəruri edən fəlsəfi axtarışlar isə bir qə­dər də əvvəl başlamışdı. Biz də dövrün öyrənilməsinə bir az əv­vəl­dən – 1804-cü ildə dünyanın ideya mənzərəsinin, mədəni-mənəvi du­rumunun və ictimai-siyasi vəziyyətinin nəzərdən keçiril­məsi ilə başlayacağıq.

1804-cü ildə Napoleon Bonapart özünü imperator elan et­miş, Gəncə xanı Cavad xan azadlıq uğrunda döyüşdə qəhrə­man­ca­sı­na həlak olmuş və L.Bethoven özünün məşhur «Qəhrəmanlıq» sim­fo­ni­yasını yazmışdı. Dünyanın böyük filosofu İ.Kant dün­ya­sı­nı dəyişmiş və başqa böyük alman filosofu L.Feyerbax dünyaya gəlmişdi.

Azərbaycanın çöllərində qeyri-bərabər döyüşlər, ideya səma­sın­da isə bir zülmət və zülmətdə bir işartı var idi.

Qəhrəmanlıq simfoniyası

1804-cü ildə Avropa səmasında əzəmətli bir melodiya səslən­di: bu, böyük alman bəstəkarı L.Bethovenin məşhur «Qəhrə­man­lıq» simfoniyası idi. Lakin bu əsər sadəcə bir qılınc qəhrəmanlığını, alman əsgərinin döyüş şücaətini vəsf etmirdi. Simfoniya azadlıq ide­alının güc və qüdrətlə birliyinin rəmzi olan və 1804-cü ilin baş­lan­­ğıcında hələ qəhrəman sayılan Napoleon Bonaparta həsr olun­muşdu.

Zaman elə bir zaman idi ki, Avropada cəngavərlik dövrü so­na yetmiş, at çapmaq, qılınc oynatmaqla nə etmək mümkün idisə, ha­mısını etmişdilər və indi top-tüfəng savaşında irəli çıxaraq şöh­rət zirvəsinə yüksələnlərin gələcəyə boylanmaq imkanı yaranmışdı.

(Azərbaycanda isə Koroğlular hələ qılıncdan ayrıla bilmir, tüfəngə həqarətlə baxırdılar.) Avropanın mərkəzində təpədən dır­na­­ğa qədər silahlanmış, top-tüfəngli Napoleon ordusu dünyaya mey­­dan oxuyurdu. Rusiya çarı Aleksandrın şəxsən başçılıq etdiyi bö­yük (sayca böyük) rus ordusu Avstriya cəbhəsində mövqe tuta­raq Napoleona qarşı koalisiya yaratmaqla məşğul ikən Azərbay­can xanlıqları heç öz aralarında da koalisiya yarada bilmirdilər. Heç kim öz millətindən olan başqasının himayəsini qəbul etmək is­tə­mirdi. Rus imperatorunun yüz minlik qoşunu Napoleon tərə­fin­dən darmadağın edildiyi bir vaxtda rus ordusunun başqa böl­mə­lə­ri təklənmiş Azərbaycan xanlıqlarının ərazisində meydan sulayırdı.

Hər şey kiçik qüvvələrin vaxtında böyük ideya ətrafında bir­ləşməsindən ası­lı idi.

Və hər şey ordunun da müasir texnologiyaya vaxtında yiyə­lən­­mə­sin­dən, texnika da öz növbəsində hansı isə böyük ideyaların real­laşmasından asılı idi!.. «Qüvvət elmdədir…» (Nizami). «Ağıl olan yerdə, zora ehtiyac yoxdur» (Heydər Əliyev). (Çünki zor ağıla çev­rilə bilməz, amma ağıl zora çevrilə bilir).

Avropada son yüzillik ərzində elm və texnologiyanın inkişafı hərbi sənayeni də xeyli modernləşdirmişdi. Lakin Avropa daha əvvəlki Avropa deyildi. Qılıncı topa-tüfəngə çevirən elmi-texniki ideyalarla yanaşı top-tüfəngi zülm və zorakılığın xidmətindən alıb ədalətə, insan haqlarına, azadlıq ideallarına xidmətə yönəltmək uğrunda mübarizə gedirdi. Bu mübarizənin ideya təməlini İngil­tə­rə­də T.Hobbs və Con Lokk, Fransada maarifçilər, Almani­ya­da isə Kant qoymuşdu. Həm də məhz Kant fəlsəfəsi bu ideya yüksəlişinin zirvəsi idi. Lakin ideyanın əməli surətdə həyata ke­çi­ril­məsi üçün həm də sosial iradə və cəmiyyətin bu yeni ideya əsasında təş­ki­lat­lan­masını təmin edən sosial güc lazım idi. Böyük Fransa İn­qilabı məhz bu məqsədlə həyata keçirilsə də, inqilabçılar göz­lə­ni­lən nəti­cə­ni ala bilmədilər. Ümid dolu nəzərlər inqilab dalğa­la­rın­da haki­miy­yətə gələn Napoleon Bonaparta dikildi.

Bethoven də özünün «Qəhrəmanlıq» simfoniyasını Napoleo­na həsr etməklə əslində azadlıq ideyasının zəfər yürüşlərini vəsf edir­di. Bəli, Bethoven qəhrəmanlığı məhz azadlıq uğrunda mü­ca­di­­lə kimi başa düşürdü. Və hələ ki, Napoleonun iç üzü açıl­ma­mış­dı, qəhrəman obrazı ona çox yaraşırdı. Böyük Fransa İnqi­la­bının mü­cahidləri bir-birini azadlıq ideyasının qan dənizində boğ­duqdan sonra taxt-taca bu dənizdə üzməyi daha yaxşı bacaran Na­poleon sa­hib olmuşdu. Tarix səhnəsinə monarxiyanın qənimi və azadlıq ideallarının davamçısı və yayıcısı kimi daxil olan Na­po­leon isə tez­lik­lə bu ideyaların hərb yolu ilə yayılmasının ziddiy­yət­li­liyinin pa­ra­­doksallığının təcəssümünə çevrildi. Lakin elə həmin 1804-cü ildə Na­­poleon imperator taxtına çıxdı və yenidən monar­xi­yaya qa­yıt­maqla bütün böyük ümidləri alt-üst etdi. Düzdür, hərb səhnəsində zə­fərlər davam edirdi, lakin böyük ideyadan məh­rum olmuş hərbi qə­ləbələr daha zəfər sayıla bilməzdi. Bu qələbə­lə­rin adı indi istila idi.

Və Bethoven bu ithafdan imtina etdi, «Qəhrəmanlıq» simfo­ni­yası öz ünvanını tapmadı. Lakin dünya həqiqi böyük qəhrə­man­lıq nümunələrindən xali deyildi. Və simfoniya əslində vaxtında səs­lən­miş, sadəcə ünvan səhv salınmışdı… Əslində 1804-cü il elə ilk gün­lərindən tarixə böyük qəhrəmanlıq nümunəsi ilə daxil ol­muş­du: uzaq Azərbaycanda Cavad xan imperiya əsarətinə qarşı çıxa­raq oğulları ilə birlikdə azadlıq yolunda həlak olmuş və həqiqi bir qəhrəmanlıq nümunəsi göstərmişdi.

İndi – qloballaşma dövrüdür. Dünya kiçilir, bəşəriyyət bü­töv­lə­şir, etnik-milli sərhədlər götürülür, vahid dünya sivilizaiyası, vahid mədəni dəyərlər sistemi, beynəlxalq hüquq, insan haqları sərhəd tanımır. Azadlıq idealları da, bu ideallar uğrunda mücadilə edən­lər də bu mücadiləni tərənnüm edən simfoniyalar da ümum­bə­şəri dəyərlər sisteminin tərkib hissələridir.

1804-cü ildə ünvanını Avropada tapa bilməyən «Qəhrəman­lıq» simfoniyası bu gün genişlənmiş Avropanın bir parçası olan Azərbaycanın məhz 1804-cü ildə tarixə düşmüş parlaq qəhrəman­lıq nümunəsi ilə necə də gözəl səsləşir!

O vaxt Napoleon Bonapartın zor gücünə bütövləşdirə bilmə­di­yi Avropa indi böyük filosofların yenə də o vaxt işləyib hazır­la­dıq­ları ideyaların tədricən ictimai proseslərə sirayət etməsi nəticə­sin­də reallığa çevrilməkdədir. Gilyotina və topların gücü ilə zəfər ça­la bilməyən inqilabi ideyalar məhz ideya olaraq yayılmaqla sosi­al gücə çevrilmiş və Avropanın həm bütövləşməsinə, həm də geniş­lən­məsinə gətirib çıxarmışdır.

Günəş Şərqdə doğsa da, ideya işığı Qərbdə yanırdı. Azərbay­ca­nın öz fərdi zəka sahiblərinin intellekt işığı sosial mühitin rü­tu­bə­tindən sönürdü. Qərbdən gələn işığı, hərarəti əks etdirəcək, rezo­nans yaradacaq böyük ideya lokatorları isə hələ yox idi. 1804-cü il­də A.Bakıxanovun cəmi 10 yaşı var idi. M.F.Axundov isə hələ dün­yaya gəlməmişdi. İdeya kasadlığı yaxın gələcəkdə nəyə isə ümid etmək üçün əsas vermirdi.
Zəka fəlsəfəsi
Bəli, bu həmin il idi ki, Avropanın ən böyük hərb ustadı im­pe­ratorluq titulu qazanmış və Avropa özünün ən böyük zəka sa­hi­bi­ni itirmişdi.

Prussiya səmasını qara buludlar örtmüşdü. Dünyanın azad­lıq yolunun fəlsəfi əsaslarını yaratmış bir insanı itirdiyi bəs deyil­miş kimi, indi də həmin ideyaları öz təcavüzünə bayraq edən Na­po­leon ordusunun istilasına məruz qalmışdı.

Lakin böyük ideyaların ictimai təcəssümü sahəsində açıq-aş­kar böhran keçirən Avropada ideya təkamülü davam etməkdə idi.

Bəli, Avropada gələcəkdə bir-birini tamamlamalı olan iki böyük ideya öz inkişaf yolunun zirvəsinə yüksəlməkdə idi.

Təbiətin mənimsənilməsinə yönəlmiş tədqiqatlar, təbiətşü­nas­lığın sistemli inkişafı yeni-yeni təbii elmi nəzəriyyələrin ya­ran­ma­sı və onların texnikada öz maddi təcəssümünü tapması, sənaye­ləş­mə və elmi-texniki tərəqqi – bütün bunlar yeni Avropanın sima­sı­nı ifadə edirdi. Lakin cəmiyyətin industriallaşması ictimai müna­si­bətlərin mürəkkəb istehsal sistemi və elmi-texniki proseslərlə vasitələnməsi insanı arxa plana keçirir, fərdi mənəviyyat, şəxsi hə­ya­tın mənası kölgədə qalırdı. Hələ bunu demirik ki, texniki inkişaf bəşəriyyəti çox qorxulu sonuclara sürükləyirdi. Bəli, F.Bekon «bi­lik qüvvədir» - deyərkən yanılmırdı. Bilik doğrudan da qüvvəyə, gücə çevrilirdi. Elə böyük və möhtəşəm bir gücə ki, insanlar hələ onu haraya və necə yönəltməyi öyrənməmişdilər. Horatsinin məş­hur kəlamı XIX əsrin əvvəllərində necə də aktual səslənirdi: «Hik­mət­lə cilovlanmayan kobud qüvvə öz məxsusi ağırlığı altında məh­və məhkumdur». Görünür, J.Russo da məhz bundan ehtiyat­lan­dı­ğı üçün elmi-texniki inkişafdan vəcdə gələnlərin nikbinliyini bö­lüş­mür­dü. Bütün ümidləri elmin inkişafına bağlamaq doğrudan da sadə­lövhlük idi. Bunu hamı anlamasa da, böyük zəka sahibləri dərk edirdi. Humanistçilik məhz gücə çevrilən rasionallığa alter­na­tiv kimi yaranmışdı. Lakin əvvəlcə ayrı-ayrı elmi-texniki prob­lem­lə­­rin həllinə yönəldilmiş zəka – parçalanmış zəka öz uni­ver­sial­lı­ğı­na, bütövlüyünə qayıtmalı idi. Təbii elmi fikrin, rasional düşün­cə­nin universal modelinin yeni tələblər səviyyəsində qurulmasına eh­tiyac var idi. Adi şüuru və əməli fəaliyyətin əqli əsaslarını əhatə edən rasionallıqla elmi təfəkkürün rasional mexanizmi vahid ortaq məxrəcə gətirilməli idi. Bu missiyanı Kant yerinə yetirdi.

Lakin Kant yeni dövr Avropa düşüncəsinə hakim kəsilən uni­­versal zəka modelini verməklə kifayətlənmədi. Bu ideyaya al­ter­­nativ olan humanitar düşüncənin universal nəzəriyyəsini də məhz Kant işləyib hazırladı. Hələ neçə əsrlərdən bəri davam et­mək­­də olan bilik və mənəviyyat, elm və əxlaq, rasionalizm və hu­ma­nizm duallığı özünün ən universal fəlsəfi şərhini Kant yara­dı­cı­lı­ğında tapdı.

Belə ki, Kant özünün ictimai baxışlarında Qərb sivilizasiya­sı­nın ikinci böyük ideyası olan humanizm ideallarını da məntiqi plan­da təhlil etmiş, hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti ideyalarının fəlsəfi əsaslarını işləyib hazırlamışdı.

Kanta görə, insan zəkası bəşəriyyətin dünya miqyasında da­ha optimal təşkilatlanması üçün də məsuliyyət daşıyır. Daha çox in­ki­şaf etmiş xalqlar bütövlükdə bəşəriyyət haqqında düşün­mə­li­dir­lər. Onun fikrincə, xalqların elə bir ittifaqı olmalıdır ki, burada hət­ta ən kiçik dövlət belə özünün təhlükəsizliyi və hüquqlarının qorunmasını həmin bu xalqlar birliyinin gücü ilə təmin edə bilsin. Diqqətlə yanaşılarsa, biz burada Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və ATƏT kimi beynəlxalq qurumların ilkin ideyasını görə bilərik. Kant bu ideyanı 220 il bundan əvvəl söyləmişdi.

Sovet dönəmində Kant fəlsəfəsi dedikdə, əsasən onun idrak təlimi nəzərdə tutulur, ictimai baxışları isə öyrədilmirdi. Ona görə də bu gün Azərbaycanda Kant dedikdə ilk növbədə transsendental fəlsəfə, aprior və aposterior biliklər, əxlaqi antinomiyalar və «özün­­də şey» anlayışları yada düşür. Müasir Azərbaycan kütləvi şüurunda «transsendental fəlsəfə» ifadəsi ən çox Mehdi Hüseynin «Alov» pyesində Əmir Bəxtiyarovun dilindən (xalq artisti Fuad Poladovun gözəl ifasında) dəfələrlə eşidildiyi üçün yadda qalmış­dır. Peşəkar tədqiqat baxımından isə, Kantın idrak nəzəriyyəsi Azərbaycanda «dəbdə olmamışdır».

Lakin bu heç də məhz Kanta münasibətdən irəli gəlmir. Bu bü­tövlükdə, idrak nəzəriyyəsinə və böyük fəlsəfəyə münaibətin tə­za­hürlərindən ancaq biridir. Biz uzun müddət fəlsəfəsizləşmiş (fəl­sə­fəsi ideologiya ilə əvəz edilmiş) bir cəmiyyətdə yaşamışıq və hə­min ətalətlə bu gün biz nəinki Kanta, heç Bəhmənyara da qa­yıt­maq təşəbbüsü göstərmirik. Böyük fəlsəfi ideyaların əməli tə­cəs­sü­mü­nü, siyasi və hüquqi təsbitini Avropadan hazır şəkildə trans­fer et­məyə çalışırıq. Bizə elə gəlir ki, başqa fikir təməlində for­ma­laş­mış sosial-hüquqi modellər asanlıqla mənimsənilə bilər. Lakin fəl­sə­fi təməl olmadıqda, ictimai şüurun bütün sahələri bir-birini ta­mam­lamadıqda, tək bir sahədə irəli getmək mümkün deyil.

Bu gün fəlsəfədən uzaqlaşan tək biz deyilik. Avropanın özün­də də xeyli vaxtdır ki, praqmatik şüur fəlsəfi şüuru sıxış­dır­maq­dadır. Lakin sevindirici haldır ki, bu gün Almaniyanın özündə bir Kanta qayıdış əhval-ruhiyyəsi vardır. Təkcə son ildə Kantın hə­yat və fəaliyyəti ilə bağlı üç kitabın işıq üzü görməsi, bu günlərdə Al­maniyanın xarici işlər naziri Yoşka Fişerin başçılığı ilə böyük nümayəndə heyətinin Kantın vəfatının 200 illiyini qeyd etmək üçün indi Rusiya ərazisində yerləşən Kalininqrad (Köniqsberq) şəhərinə səfəri də Kanta qayıdış tendensiyasından xəbər verir.

Bu gün Azərbaycanda Kantın vəfatının 200 illiyi münasi­bə­ti­lə xatirə mərasimləri keçirilməsi də Kanta qayıdışdan, Bəhmənyara qa­yıdışdan – fəlsəfəyə qayıdışdan xəbər verir.

Məhəbbət dini

Bəli, Avropa özünün ən böyük filosofunu itirmişdi. Lakin böyük fikir prosesi hələ dayanmamışdı. Klassik alman fəlsəfəsinin banisi əbədi olaraq gözlərini yumduğu bir zamanda – həmin 1804-cü ildə alman torpağında başqa bir fəlsəfə klassiki – Lüdviq Feyerbax dünyaya göz açdı.

Kantın vəfatından sonra alman fəlsəfəsində idealist meyllər gücləndi; Fixtenin simasında subyektiv iedalizm, Şellinq və Hege­lin simasında obyektiv idealizm geniş vüsət aldı. Təbiət müstəqil substansiya olaraq deyil, Fixte təlimində insan «Mən»inin obrazı, Hegel təlimində isə mütləq ideyanın təzahürü kimi təqdim edil­mə­yə başladı. Kantın maddi gerçəkliklə zəka arasında yaratdığı ba­lans pozuldu. Əgər Kanta görə hissi təcrübə hadisə dünyası ilə trans­sendent dünya arasında dayanırdısa, indi zəka və bilik yeganə hə­qiqi reallıq kimi qəbul edilirdi. Bu isə ideyanın ayağının yerdən üzül­məsi, fəlsəfənin real həyati əhəmiyyətinin azalması və nəticə eti­barilə təbiətin öyrənilməsinin alimlərin, elmin ixtiyarına bura­xıl­ması demək idi.

Belə bir şəraitdə sanki fəlsəfi fikirdə balansın bərpa olun­ma­sı naminə Kant və Hegel fəlsəfəsi zəminində, lakin Hegel təliminə al­ternativ olaraq materialist təlimin ortaya çıxmasına təbii bir ehtiyac yaranmışdı və bu missiyanı da Feyerbax yerinə yetirdi.

Əgər Hegel və Şellinq öz təlimlərini Kant fəlsəfəsində zəkanın müstəqillik imkanınının mütləqləşdirilməsi üzərində qururdularsa, Feyerbax öz təlmini Kant fəlsəfəsinin başqa bir məqamının, əxla­qın dinə nəzərən müstəqillik imkanını mütləqləşdirmək üzərində qur­du. Feyerbax insan mənəviyyatını dini ehkamçılıqdan azad et­mək­lə, ağırlıq mərkəzini fövqəlideyadan insanın öz üzərinə köçü­rür­dü. Feyerbaxın elə ən böyük xidməti də insanı fəlsəfənin ye­ga­nə, universal və ali predmeti hesab etməsi idi. İnsan göydən yerə endirilirdi və fəlsəfə də Feyerbax təliminin timsalında yenidən insana, fərdə qayıdırdı. Feyerbax Fixtenin «Mən» fəlsəfəsinə qarşı «Mən və sən» fəlsəfəsini qoydu və insanlar arasındakı münasibəti xoşbəxtliyin əsas şərti kimi ön plana çəkdi. Feyerbaxa görə, xoş­bəxt­liyə cəhd insan fəaliyyətinin əsas hərəkətverici qüvvəsidir.

O, xristianlığı tənqid etməklə yanaşı, xristianlığın insana mə­həb­bət konsepsiyasını konkret ictimai mühit kontekstinə gətirdi. Fe­yerbax məhəbbəti dini mənsubiyyət çərçivəsinə salmağın əley­hi­nə çıxdı. Onun fikrinə görə məhəbbət dini hisslə, inamla yox, zəka ilə eyniyyət təşkil edir. «Zəka – universal məhəbbətdir» (Feyerbax).

Fizulidən 300 il sonra yenidən məhəbbəti dində əritmək cəhd­lərinin əvəzinə, dini hissi məhəbbətdə əritmək, fövqəlbəşəri ide­yaları insani ideyalarla əvəz etmək, dini tənqid etməklə yanaşı, yeni bir din – məhəbbət dini yaratmaq təşəbbüsü göstərildi. Lakin Fe­yerbax təlimi inkar üzərində, Fizuli təlimi isə vəhdət üzərində qu­rulmuşdu - insani eşqlə ilahi eşqin vəhdəti!

Qismətə bax. Babalarımız o qədər uca olublar ki, onların sə­viy­yəsinə qalxmağın yolu Qərb fəlsəfəsinin dərkindən keçir. Biz bu gün onlara qayıtmaq üçün, onların səviyyəsini anlamaq üçün əv­vəl­cə Qərb fəlsəfəsinə, onun ən parlaq nümunəsi olan klasssik al­man fəlsəfəsinə – Kanta, Hegelə, Feyerbaxa qayıtmaq məcburiy­yə­tindəyik.

Millətlər fərqli olsa da, adətlər, dinlər, dillər fərqli olsa da, böyük ideyanın yolu birdir və bəşəriyyətin bütün böyük zəka sahiblərinin birgə səyi ilə qət edilir!

1 И.С.Брагинский. Западно-восточный синтез в «Диване» Гете. – И.В.Гете. Западно-восточный диван. М. 1988, стр. 597.

1 И.С.Брагинский. Западно-восточный синтез в «Диване» Гете. – И.В.Гете. Западно-восточный диван. М. 1988, стр. 573.

2 Yenə orada.

1 A.N.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri. Bakı. Elm. 2003, səh. 227.

1 Yenə orada, səh. 63.

2 A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, səh. 55.