Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
307 çevik hərbi qüvvəyə malik olduqlarından müharibələr dövründə xanlara çox lazım olurdu. Elbəyilər vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olmaqla yanaşı xandan müxtəlif hədiyyələr və geniş otlaqlar alırdılar. Lakin xanlar elbəyiləri daima nəzarətdə saxlamağa çalışır, istədiyi şəxsi elat başçısı təyin edir və onlar arasında baş verən mübahisəli məsələlərə də qarışırdı. Hüseynəli xan (1759-1783) Mirzə ağanı xüsusi təliqə ilə yaylaq-qışlaq həyatı keçirən kürd tayfalarından birinin başçısı təyin etmişdi. Təliqədə göstərilirdi: «Mirzə ağa bütün bacarıq və istedadı ilə həmin köçərilərin işlərini nizama salmalı, onların idarə işinə qarışmalı və bir dəqiqə olsa da bu işdə səhlənkarlıq etməməlidir» (39,55). Başqa bir sənəddə Hüseynəli xan elat başçıları arasında baş verən münaqişəyə müdaxilə etməsindən bəhs edilir. O, elatların başçılarından Şəmsəddin ağa ilə digər iki tayfa başçısı arasında olan anlaşılmazlığı sülhlə həll etmişdi (39,78). İrəvan xanlığında imtiyazlı ali silk nümayəndələrinin sayı haqqında məlumata yalnız işğaldan sonra tərtib edilmiş kameral siyahıyaalınmadan əldə etmək mümkün olmuşdur. Lakin bu mənbə də tarixi gerçəkliyi obyektiv əks etdirmir. Belə ki, Rusiya-İran müharibələri dövründə zadəganlar təbəqəsi, xüsusilə müsəlman ali silki böyük itkilərə məruz qalmışdı. Onların bir hissəsi öldürülmüş, bir hissəsi isə qonşu dövlətlərə qaçmışdı. Ermənilərin isə həm köçürmə və həm də Rusiya hökumətindən ayrı-ayrı şəxsləri zadəgan titulu ilə təltif etməsi nəticəsində sayı çoxalmışdı. Aşağıdakı cədvəl qismən də olsa xanlıq ərazisində yaşayan istər müsəlman xan, sultan, ağa və bəyləri, istərsə də erməni məlikləri haqqında müəyyən təsəvvür yaradır (cədvəl 5.4.). Cədvəldən göründüyü kimi, İrəvan xanlığının Rusiya tərəfindən işğalı müsəlman ali silkinə güclü təsir göstərməsinə baxmayaraq, ermənilərə nisbətən yenə də çoxluq təşkil etmişdi. cədvəl 5.4 İrəvan xanlığı Müsəlmanlar Ermənilər Xanlar Bəy və sultanlar Məlik və ağalar Ailə- Adamların sayı ilə-lər Adamların sayı ailə- adamların sayı 308 lər kişi qadın yekun k işi qadın yekun lər kişi qadın Yek- un İrəvan şəhəri 4 22 19 41 51 167 137 304 8 29 26 55 Mahall ar: Qırxbul aq - - - - 1 3 4 7 3 11 10 21 Zəngib asar - - - - 8 35 34 69 - - - - Qarnib asar - - - - 9 30 32 62 1 5 3 8 Vediba sar - - - - 16 65 61 126 - - - - Şərur 1 1 2 3 57 174 177 351 1 4 4 8 Sürməli - - - - 1 2 3 5 3 14 11 25 Dərəkə nd- Parçeni 1 3 3 6 6 34 31 65 - - - - Saatlı - - - - 5 20 15 35 - - - - Talın - - - - 9 39 36 75 1 3 5 8 Seyidli- Axsaxlı - - - - - - - - - - - - Sərdara bad 1 10 5 15 5 42 47 89 1 4 4 8 Körpüb asar - - - - 24 106 81 187 - - - - Abaran - - - - - - - - 1 7 4 11 Dərəçiç ək - - - - 1 8 11 19 2 23 28 51 Göyçə - - - - 15 59 55 114 1 5 5 10 Yekun: 7 36 29 65 208 784 763 1547 14 105 100 20 5 Qaynaq : İ.Şopen,689-690. İrəvan xanlığında xüsusi təbəqə təşkil edən din xadimləri əhali içərisində böyük nüfuza malik idilər. Xanlıqda həm müsəlman, həm də xristian din xadimləri də vardı. İrəvan xanlığında hakim din islam dini idi. Tutduğu mövqeyə görə, din xadimləri bir neçə qrupa bölünürdü. N.Dubrovin müsəlman din xadimlərini ali və aşağı olmaqla iki 309 kateqoriyaya ayırırdı. Birinciyə dini hakimiyyəti dünyəvi hakimiyyətlə birləşdirənlər, ikinciyə isə dünyəvi işlərə qarışmayan və yalnız dini işlərlə məşğul olanlar daxil idi (147,387-388). Lakin ondan fərqli olaraq İ.Şopen müsəlman din xadimlərini üç qrupa bölmüşdü: 1) Ali ruhanilər- şeyx-ül- islam, müştəhid, qazi, axund, müfti və s.; 2) aşağı təbəqənin nümayəndələri- mollalar, seyidlər, dərvişlər ; 3) xalq təhsili ilə məşğul olanlar- ülama və müdərrislər (415,693-694). Ali ruhanilər şəriət məhkəmələrinə rəhbərlik edir, ruhaniləri vəzifələrə təsdiq edir və yaxud onları vəzifədən kənar edirdi. Xüms və zəkatın toplanması, bölüşdürülməsi, vəqf torpaqlarının istifadəsi onların bilavasitə nəzarətində idi. Ali ruhanilərin başçısı şey-ül-islam «divan»ın üzvü olduğuna görə, hətta xanın fərmanlarını fitvası ilə təsdiqləyirdi (24,31). Din xadimləri hər cür vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilmişdi (415,697; 184,125; 201, c.3, səh.25). Din xadimlərinin əsas gəlir mənbələri vəqf və yaxud vərəsəsiz, məscidə vəsiyyət edilmiş mülklərdən gələn gəlirlər, zəkat və yaxud 1 / 10 vergisi hesab olunurdu. Bundan əlavə nigah, sünnət, dəfn, boşanma və s. görə, habelə hər hansı qərarın icrasında şahidlik etdiyinə, dua yazdığına görə də müəyyən miqdarda gəlir əldə edirdilər. Toplanmış gəlirlər bir yerə yığılır və din xadimləri arasında bərabər bölünürdü (415,697-698). Qüdrətli xanların din xadimləri üzərində böyük təsiri var idı. Onlar nüfuz sahibi olan axundu, qazini, müctəhidi və müsəlman ruhanilərinin başçısı şeyx-ül-islamı seçirdi. Ən güclü xanlar sevimli adamlarını belə şeyx- ül-islam təyin edirdilər (201, c.3, səh.27). Xanlar hətta din xadimləri arasında özbaşnalığın qarşısını almaq və dini gəlirlərdə qanun-qayda yaratmaq üçün vəqf mülkiyyətinin işlərinə də müdaxilə edə bilirdilər. Xanın fərmanı ilə vəqf mülkiyyətinə nəzarət din xadimləri arasında daha nüfuzlu olan axunda tapşırılırdı. Xan bu haqda xüsusi təliqə verirdi. İrəvan xanlığının ən görkəmli xanlarından biri olan Hüseynəli xan Axund Molla Əlini vəqf torpaqlarını idarə etmək üçün rəhbər təyin etmişdi. Onun verdiyi təliqədə qeyd edilir ki, «Molla Əli vəqf mülklərini şəxsən, müstəqil idarə etməli, onlara aid bütün məsələlərin həllində çalışmalı, bu barədə mövcud olan dəftər və kitablara rəhbərlik etməlidir. O, öz şəninə cəsarətlə bacarığına uyğun vəqf mülklərinin təşkilində, bərpa edilməsində çalışmalıdır. Vəqf mülklərinin bütün gəlirlərini topladıqdan sonra ona verilən təliqədə, tədris haqqındakı təliqədə deyildiyi kimi xərc edib, gəlir və məxaricə dair ayrılan siyahını bizim nəzərimizə çatdırsın. Vəqf torpaqlarının əkinçilərinə, həmin torpaqlarda vergi yığan məmurlarına ali Həzrət Molla Əliyə və onun mülazimlərinə tabe olmağı əmr edilsin» (39,52-53). Bundan əlavə, xanlar Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|