Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci qrupa irsi bəylər daxil idi.
- İkinci qrupa
- Axırıncı qrupa
305 Bu həyətlərdə etnik cəhətdən 26.941 nəfər azəri türkü, 32.457 nəfər erməni yaşayırdı. Bütün kənd əhalisinin ümumi sayı 59.398 nəfərdən ibarət olmuşdu. Bütövlükdə şəhər və kənddə 22.336 həyət və 65.298 nəfər qeydə alınmışdı (201, c.4, səh.365). Nəticədən görünür ki, erməni əhalisi köçürülmə nəticəsində artmışdı. 5.3 Əhalinin sosial-silki quruluşu Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi İrəvan xanlığının əhalisi də sosial tərkibinə görə üç qrupa bölünür: 1) imtiyazlı ali təbəqə; 2) din xadimləri və 3) vergiverənlər. Birinci təbəqəyə xan (və yaxud sərdar), bəylər, sultanlar, məliklər və ağalar daxil idi (415,688-690). İmtiyazlı ali təbəqənin başında mütləq hakimiyyətə malik xan dururdu. Azərbaycanın digər xanlıqlarından fərqli olaraq İrəvan xanlığında xan adı daşıyanlar iki qismə bölünürdü: Birincisi, xanlığın başında duran mütləq hakim idi. Yuxarıdakı fəsildə xan haqqında ətraflı bəhs edilmiş və onların hakimiyyət üsuli-idarəsi təsvir edilmişdir. Xan mütləq hakim olmaqla bərabər, iri torpaq sahələrinə yiyələndiyindən və ticarətə sərmayə qoyduğuna görə, həm də iri mülkədar hesab olunurdu. İkinci qismə Səfəvi şahları tərəfindən «xan» fəxri adı verilmiş xüsusi şəxslər daxil idi. Bu «xanlar» hakim olmasalar da böyük imtiyaz sahibləri idilər. Lakin onlar varislik hüququna malik deyildilər (75,136; 184,137). Xandan sonra ali silkin növbəti pilləsində bəylər dururdu. A. Bakıxanov yazır ki, «bəy monqol dilində əmr edən, hökm edən deməkdir…, bəy əmr edən hər hansı şəxsə verilən ümumi addır» (75,137). Bəy rütbəsini ali silk nümayəndələrindən olan xanın övladları, qohumları, onların varisləri və həmçinin xidmətinə və ləyaqətinə görə layiq görülmüş şəxslər daşıyırdı (75,137; 157,389). Bəylər bir neçə qrupa bölünürdü. Bəzi mənbəyə görə bəylər irsi bəy rütbəsi alan və müvəqqəti bəy rütbəsi verilənlərdən ibarət idi (75,137; 184,102-103). Lakin İrəvan xanlığından bəhs edən başqa bir mənbədə bəylərin üç qrupa bölünündüyü göstərilir. Birinci qrupa irsi bəylər daxil idi. Səfəvi şahlarının xüsusi fərmanı əsasında bəy rütbəsi almışların nəslindən olanlar irsi bəylər adlanırdı. Onlar xüsusi mülkiyyət sahibi idilər və bəylik onlar üçün irsi xarakter daşıyırdı. İrsi bəylər xana qulluq etməyə borclu deyildilər, lakin bəzi hallarda gəlirlərinin bir hissəsini xəzinəyə verməli idilər. Xalq arasında böyük hörmət sahibi olduqlarından, xanlar onlara ehtiyatla yanaşırdı. İrsi bəylərə məxsus kəndlərin inzibati və hüquqi hakimiyyəti də onların əlində cəmləşmişdi (184,102; 397,2-3). Lakin İrəvan xanları hər vasitə ilə irsi bəylərin nüfuzunu qırmağa çalışırdı (184,103). Bu xüsusilə sonuncu sərdar 306 Hüseynqulu xanın dövrünə aid idi. O, bəylərə məxsus kəndləri və onlardan gələn gəlirləri hesaba alaraq bu kəndlərin bəzisini ayrı-ayrı şəxslərə tiyul kimi paylayırdı. Məsələn, Hüseynqulu xan irsi bəylərdən Hümmət bəyə, Rəsul bəyə, Kərim bəyə və Mehdi bəyə məxsus kənlərin bir və ya ikisini tiyul şəkilində başqasına vermişdi (415,929). İkinci qrupa sərdara göstərdikləri inzibati-hərbi qulluq sayəsində və onun mərhəməti ilə bəy rütbəsini alanlar daxil idi (184,103). Bu bəylərin başlıca vəzifəsi xanın xidmətində həmişə dayanmaq idi. Xan xüsusi xidmət müqabilində xəzinəyə məxsus və müsadirə edilmiş kəndləri onlara hədiyyə olaraq verirdi. Mükafatlandırılmış bəylər həmin kəndlərin gəlirləri ilə dolanırdı (184,122). Lakin onların bu rütbəsi müvəqqəti səciyyə daşıyırdı və qulluq başa çatdıqdan sonra geri alınırdı. Axırıncı qrupa isə müvəqqəti bəy adını alanlar- kənd ağsaqqalları olan kəndxudalar, rəislər və erməni icma başçıları daxil idilər. Onlar təyin olunduqları vəzifəni müvəqqəti icra etdiklərinə görə, hər hansı sənəd yaxud fərman almırdılar. İstər Azəri türklərinə məxsus kənd ağsaqqalları, istərsə də erməni kənd ağsaqqalları bu vəzifə üçün heç bir məvacib almırdı. Onlar əhalidən aldığı vergilər hesabına dolanırdılar (397,3; 18,375). Hakimiyy ətin sonrakı pilləsində sultan dururdu. Sultan ərəbcə hökmdar deməkdir. Bu rütbə irsi və yaxud yüksək vəzifə tutan bəylərə verilirdi. Sultan qədimi rütbə kimi göstərilirdi. Onlar böyük hüquq və imtiyazlara malik olmaqla yanaşı xanın yanında yüksək mövqe tuturdular (75,136-137; 184,103). İrəvan xanlığında daha yüksək idarəçilik hüququna malik sultanlar mövcud olmuşdu. Bu sultanlar xanlığa məxsus iki sultanlığı – Şuragöl və Pəmbək sultanlıqlarını idarə edirdi. Hər iki sultanlıq 1779-cu ildə II İraklinin İrəvana hücumundan sonra Kartli-Kaxetiya çarlığının nüfuz dairəsinə düşmüş, 1802 və 1805-ci illərdə isə Rusiyyaya birləşdirilmişdi. Əhalinin silki quruluşunda ağaların da xüsusi yeri vardı. Bu ad monqol dilindədir. Ağa xan ailəsinə daxil olan şəxslərə deyilirdi. Məhz bu baxımdan onlar bəzən böyük imtiyazlara malik idi və irsi bəylərə məxsus hüquqlardan istifadə edirdilər (75,137-138; 157,470). Lakin onların mülkiyyət üzərində hüququ bəylərdən fərqlənirdi. Belə ki, ağalar xan tərəfindən kəndləri idarə etmək üçün təyin olunurdu. Bu vəzifə irsi və yaxud müvəqqəti ola bilərdi. Ağalar təyin olunduqları kəndlərin gəlirinin bir hissəsindən istifadə edir və kəndlilər onun gəlir mənbəyi idi. Ağalar və onların yaxınları hər cür vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilmişdi (184,123-124). İmtiyazlılar silkinə maldarlıqla məşğul olan elatların başçıları- elbəyilər də daxil idi. Çoxlu var dövlət sahibi olan elbəyilər silahlanmış Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|