Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
199 tərkibinə daxil olan bəzi ərazilər onunla həmsərhəd olduğu göstərilmişdi. Digər tərəfdən məlum mənbələrin təhlilindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Az ərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığının ərazisi də siyasi hadisələrlə əlaqədar olaraq daim dəyişikliyə uğramışdı. S.D.Burnaşov bununla bağlı yazırdı ki, «Xanlıqların vəziyyəti, sərhədləri, aralarındakı mü nasibətlər, ittifaq və müharibələr, qonşularına nisbətən yerləşməsi sabit deyildi. Sərhədlər fasiləsiz müharibələr nəticəsində daim dəyişirdi» (82,25- 26). Bunu İrəvan xanlığının ərazisinə dair konkret misalla davam etdirmək olar. Məsələn, müstəqil İrəvan xanlığı yaranarkən onun Göyçə gölündən şərqdə yerləşən torpaqlarının bir hissəsi Qarabağ xanlığı tərəfindən işğal olunmuşdu. Bu Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanın (1748-1763) dö- vrü ndə baş vermişdi. Qarabağnamə müəllifləri Pənahəli xanın Qarabağ xanlığına birləşdirdiyi ərazilərdən bəhs edərkən qeyd edirlər ki, «O ( Pənahəli xan-E.Q.), kolanıların məskəni olan, Uşacıq kəndindən Göyçə sərhəddinə qədər uzanan Tərtər çayı sahilindəki yerləri İrəvan hakimindən aldı» (41,36; 38,17; 32,116). A.Bakıxanov da Qarabağ xanı Pənahəli xanın İrəvana aid Tərtər Kolanını işğal etdiyini yazırdı (76,155). 1823-cü ildə keçmiş Qarabağ xanlığında aparılan kameral təsvirdə bu ərazidə 9 kənd qeyd olunmuşdu (202,236-240). Bu hadisə Azad xanın İrəvana təyin etdiyi Xəlil xanın (1752-1754) dövrünə təsadüf edir. Bununla bağlı Gülüstan sülh müqav iləsində nəzərdə tutulan sərhəd məsələləri ilə əlaqədar yaradılan komissiy anın tərkibinə daxil olan Rusiya nümayəndələri 1823-cü ildə A.P.Yermolova göndərdikləri məlumatda yazırdı: «İranlıların (Hüseünqulu xan-E.Q.) Göy çə gölünün şimal və şimal-şərq torpaqları olan Gil düzənli- yini inadla tələb etmələrinə gəldikdə, ədalət naminə yada salmaq lazımdır ki, 70 il əvvəl kifayət qədər əhali ilə məskunlaşmış olan Gil düzənliyi Göy çə mahalı tərkibində həqiqətən də İrəvan xanlığına məxsus olmuşdur» (176,15). Bu ərazilər Qarabağ xanlığına birləşdirilsə də, İrəvan xanları bununla barışmamışdı. Heç də təsadüfü deyildir ki, Qarabağ xanlığı işğal edildikdən sonra bu ərazilər Rusiyanın əlinə keçdiyindən, İrəvan xanı Hüseynqulu xan Göy çə gölünün şimal və şərqində yerləşən torpaqların İrəvana məxsus ol- ması haqqında rus komandanlığına məlumat vermişdi. Lakin 1825-ci il mar tın 28-də Fətəli xanla general leytenant Velyaminov arasında akt bağlanmış, akta əsasən Göyçə gölünün şimal və şərq hissələri Rusiyaya güz əşt edilmişdi (63,53-56). Bu hadisədən bərk qəzəblənən İrəvan xanı həmin ərazilərin İrəvan xanlığına məxsus olması haqqında baş komandana xüsusi məktubla müraciət edərək narazılığını bildirmişdi. Məktubun məzmunu belə idi: «Hər şeydən əvvəl, Rusiya hökumətinin mühəndisləri 200 göstərirlər ki, guya Göyçə gölünün şərq sahilləri Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının sərhəddindədir. Bilməlisiniz ki, Dərələyəzdən Eşşəkmeydana qədər ərazi, həmçinin İrəvan sərhəddi sülh müqaviləsində Gəncə və Qarabağ xanlıqları ilə qarışdırılıb. Lakin əldə olunan kağızlarda (qəbalə), həmçinin əvvəlki şahların fərman və əmrlərinə görə, Göyçənin ətrafında y erləşən torpaqlar İrəvan ağaları tərəfindən alınıb satılırdı. Vəziyyət belədir v ə siz göstərirsiniz ki, guya Göyçə və Avaran sərhəddinə heç bir iddianız yoxdur, Mehri v ə Qapanı əldə etmək istəyirsiniz. Bu məqsədlə siz bəylərbəyi Fətəli xana elan etmisiniz ki, «əgər Abbas Mirzə Göyçənin şərq tərəfini bizə güzəştə gedərsə, biz də Mehri və Qapandan imtina edəcəyik». Bu məsələ həll edilməmiş qalır. Fətəli xan ikinci dəfə sizin yanınızda olan- da, siz Satanağacdan Gedukbarata qədər ərazini tələb etməklə Gill ərazisinin bir hissəsini güzəştə gedərək burada məntəqə yaratmaq istəyirsiniz (294,891). Bu sənədə əsasən, Göyçə gölünün şərq sərhədlərinin İrəvan xanlığına məxsusluğunun bir daha şahidi oluruq. İrəvan xanlığının ərazisi yalnız şərq tərəfdən deyil, eyni zamanda şi- mal v ə cənub tərəfdən də dəyişikliyə məruz qalmışdı. Şimal istiqamətdə v axtilə İrəvan xanlığının mahallarından olan Şuragöl və Pəmbək əraziləri ondan qoparılaraq sultanlığa çevrilmiş və sonradan Kartli-Kaxetiya tor paqları tərkibində Rusiyaya birləşdirilmişdi. Məlumata görə, Şuragölün sahəsi 1.290 kv. verst, Pəmbəyin sahəsi isə 2.150 kv. verst idi (201, c.1, səh. 294). Hər iki sultanlığın birlikdə ümumi ərazisi 3.440 kv. verstə bərabər olmuşdu. Cənub tərəfdən isə Maku mahalı Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Qacar İranının tərkibində qalmışdı. Adətən tarixi ədəbiyyatda Maku mü stəqil xanlıq kimi qeyd olunur. Lakin arxiv sənədlərində Makunun da mü əyyən dövrlərdə İrəvan xanlığına məxsus olması haqqında məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Maku uzun illər mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəd bəylərbəyliyinin tərkibində olmuşdur (338,88). 1728-ci ildə tərtib olunmuş «Müfəssəl dəftər»də də Maku İrəvan əyalətinin tərkibində olması göstərilir (33,9). Onu qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Maku hakimləri v axtilə İrəvan ərazisində yaşamış bayat tayfasından idilər. Belə ki, şah Sul- tan Hüseyn (1694-1722) Makunu Səfəvilərin düşməni olan mahmudi kü rdlərindən qorumaq üçün 1706-cı ildə İrəvan ətrafında yaşayan 300-ə y axın bayat ailəsini buraya köçürmüşdü. Sonralar İbrahim bəyin başçılığı ilə bayat ailələri Makunun siyasi-iqtisadi həyatında böyük rol oynamışlar. Na- dir şah Əfşarın ölümündən sonra isə İbrahim Mirzənin oğlu Əhməd Sultan Maku xanlığının əsasını qoymuşdu (24,25). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|