Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
192 baca rığını etiraf etmişdilər. Hüseynqulu xan savadsız olmasına baxmayaraq, ağıllı, idarəçilik bacarığı olan, hiyləgər, işgüzar bir şəxs olmuşdu (415,450; 177,448). Bu keyfiyy ətlərinə görə, tez bir zamanda şahın rəğbətini qazana bilmişdi. İ.Şopen yazır ki, «nəhayət şah sarayı İrəvana sərhəd qoşun başçılarından biri Hüseynqulu xan Qacarı ildə 600 tümən, eyni zamanda xərcləri üçün xanlığın vergisindən 6000 tümən məvacib verərək onu sərdar təyin etdi. Hüseynqulu xan özünün bacarığı və cəsurluğu ilə aşağı rütbədən bu v əzifəyə yüksəlmişdi. Oxuya və yaza bilməyən bu şəxs şahın ona olan inamını qazana bilmiş və az bir vaxtda ona həvalə edilmiş əyaləti (xanlığı- E.Q.) çiçəkləndirmişdi (415,167). Hüseynqulu xan şah tərəfindən bu vəzifəyə təyin olunmasına bax- mayaraq, özünün bacarıqlı siyasəti ilə xanlığın müstəqilliyinə nail ola bilmişdi. «Sərdar Hüseynqulu xan (indi şahlıq edən Qacarlar nəslindəndir) bu xanlıqda (İrəvan-E.Q.) birinci, (İranda-E.Q.) isə üçüncü adamdır. Onun hakimiyy əti türk paşasının hakimiyyətindən daha möhkəmdir. O, çoxdan hakimiyy ətdədir. Hər il bir neçə min çervon təşkil edən dövlət gəlirindən deyil, mü xtəlif miqdarda hədiyyə formasında (şah xəzinəsinə-E.Q.) bayram- lıq verirdi. Torpağın yetişdirdiyi hər şeyin 1 / 3 -ni, zarafat etsə hər uçünü almaq ixtiy arına malik idi… Nəinki daxili, eyni zamanda xarici ticarət də onun əlində idi… Məhkəmə işlərində əgər iddiaçı və cavabdehin şikayəti pey ğənbərin hədisləri ilə əlaqələndirilmirdisə onun şifahi əmrləri qanun idi» (129,42). Şah tərəfindən İrəvan xanlığına hakim təyin olunmasına baxmayaraq, tez liklə, Hüseynqulu xan müstəqil daxili və xarici siyasət yeritməyə başladı. Digər tərəfdən, şah hökuməti İrəvan xanlığının geo-siyasi əhəmiyyətini göz əl anladığından onun daxili işinə qarışmırdı. Bunu təsdiq edən İ.Şopen yaz ır ki, «Şah hökuməti İrəvana İranı Rusiyadan ayıran həmsərhəd əyalət kimi baxdığına və müharibə olacağı təqdirdə ilk hücumun qarşısını almağı özü nə borclu bildiyinə görə, bu əyana (Hüseynqulu xan-E.Q.) tamamilə in anırdı və onun heç bir işinə qarışmırdı» (415,449). Hüseynqulu xan dövlət idarəçiliyində mütləq hakim idi. Bütün feodal dövlətlərində olduğu kimi, mü stəqil qanun- qrarlar verirdi və bütün hakimiyyət onun iradəsindən asılı idi. İstər dünyəvi, istərsə də dini hakimiyyətə nəzarət edir və bütün ha- kiml əri özü təyin edirdi. O, siyasətində imtiyazlı təbəqənin mənafeyini qorusa da, xanlığın vəziyyətini nəzərə alaraq, onlarla aşağı təbəqnin arasın- da taraz lıq yarada bilmişdi. O, hesabat vermədən vergi toplayır, pul kəsir, öz qərarı ilə cinayətkarları gözündən, digər bədən üzvündən məhrum etməklə v ə öldürməklə cəzalandırır, bir sözlə mütləq hakim kimi hərəkət edirdi (415,449). 193 Hakimiyy ətdə olduğu illərdə İrəvan xanlığı tez-tez müdaxiləyə məruz qaldığından Hüseynqulu xan xanlığın müdafiə sistemini gücləndirmək üçün güclü qoşun saxlayırdı. Bunun üçün çoxlu xərc tələb olunurdu. Bu xərcin bir hissəsi daxili imkanlar hesabına olsa da, hərbi əməliyyatlar zamanı xərcin bir hissəsini şah sarayından alırdı. Bu məqama toxunan A.S.Qriboyedov yaz ırdı ki, «O, öz hesabına qoşun saxlayır, lakin müharibə dövrü ndə şah sarayından pul tələb edirdi» (129,403). Eyni fikiri İ.Şopen də təsdiq edərək yazırdı: «şah sarayı nəinki sərdardan vergi tələb etmirdi, sərhəd qoşunlarını, artilleriyanı, qalanı, azuqə və hərbi sursat saxlamaq üçün ona tez-tez pul buraxırdı» (415,449). Mü haribə dövründə Hüseynqulu xan sərkərdəlik qabliyyətinə görə xü susilə seçilmişdi. Onun uzaqgörənliyi və tədbirliyi uzun müddət İrəvan xanlığını rus qoşunlarının işğalından qoruya bilmişdi. Onun hərbi əməliyyatlar zamanı «yandırılmış torpaq» taktikasından istifadə etməsi, ay rı-ayrı çevik dəstələr təşkil etməsi, bu dəstələrin müxtəlif istiqamətlərdən qəflətən döyüşə atılması və meydanı tərk etməsi rus qoşununda həmişə qarışıqlığa səbəb olmuşdu. Xan dinclik dövründə isə İrəvan sərhədlərinin təhlükəsizliyindən arxayın olmaq üçün müdafiə tədbirləri görmüşdü. O, bu məqsədlə ayrı-ayrı tayfaları səhədə yaxın ərazilərə köçürərək burada hərbi məskənlər yaratmışdı. Məsələn, Hüseynqulu xan Qars paşalığı tərəfdən Şuragöl sərhəddində Qafar xanın başçılığı ilə ayrumları və taşanlıları yer- ləşdirmiş, Abaran sərhədini isə İsmayıl xanın başçılığı ilə seyidli və a ğsaqqallılara tapşırmışdı. Pəmbək əyaləti və Qazax distansiyası ilə sərhəd xəttini İsmayıl xan və Mərdan xanın başçılığı ilə qarapapaq tayfası, Şəmşəddil distansiyası, Gəncə xanlığı və Qarabağ xanlıqları tərəfdən Göyçə mahalını Nağı xanın başçılığı ilə digər qarapapaqlılar qoruyurdu (415,449- 450). Hətta Hüseynqulu xan xüsusi təliqə verməklə mübahisəli ərazilər olan Gildən Satanağaca qədər ərazini Nağı xana, Eşşəkmeydandan Balıqçay çay ına qədər ərazini İsmayıl ağaya bağışlamışdı (174,52). Bu tədbirləri ilə Hüseynqulu xan sərhəd xəttində hərbi məskənlər yaratmış və bu məskənlərin rus qoşununa qarşı mübarizədə böyük köməyi olmuşdu. İrəvan xanlığı ilə bağlı məsələlərdə Hüseynqulu xan şah sarayına da təsir göstərə bilirdi. İrəvan xanı Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra mü bahisəli ərazilər məsələsində prinsipiallığı ilə fərqlənmişdi. Rusiyanın İrəvana məxsus Göyçə gölünün şimal-şərq torpaqlarını qeyri-qanuni işğal altında saxlamasına qarşı amansız mübarizsi, onun vətənpərvər şəxs ol- ma sını bir daha sübut edir. O, İrəvan torpaqlarının bir qarışının da güzəştə getmək fikirində olmadığını 1825-ci il martın 28-də general leytenant Vel- yaminovla Fətəli xan arasında sərhəd məsələlərinə dair bağladıqları akta Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|