Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
194 mü nasibətində görmək olar (175,53-56). Hüseynqulu xan bu akta qarşı çıxmış və rus komandanlığına məktub göndərərək bu ərazilərin İrəvan tor paqları olduğunu bildirmişdi (294,891). Xan nəinki məktub göndərmiş və hətta bu əraziləri rus qoşunundan təmizləmək üçün tədbirlərə əl atmışdı. Bundan əlavə, Hüseynqulu xan şah yanında fəaliyyət göstərən mü şavirələrdə həlledici səsə malik idi. O, qardaşı ilə birlikdə sülh müqav iləsinin əleyhinə çıxmış, ruslara qarşı mübarizənin tərəfdarı olmuşdu (129,562). Hüseynqulu xanın İrəvan xanlığının iqtisadiyyatının inkişafında da böyük xidmətləri olmuşdu. Rusiya-İran müharibələri dövründə hərbi əməliyyatların qızışdığı bir ərazi olduğundan xanlığın iqtisadi həyatı güclü dağıntıya məruz qalmışdı. Döyüşlər nəticəsində kəndlər dağıdılmış, əhalinin bir hissəsi qonşu ölkələrə qaçdığından, digər hissəsi döyüşlərə cəlb edild- iy indən əkin sahələri boş qalmışdı. Lakin dinclik dövründə Hüseynqulu xanın gördüyü tədbirlər xanlığın iqtisadi həyatının dirçəlməsinə səbəb ol muşdu. O, kənd təsərrüfatının inkişafı üçün boş yerlərə əhalini köçürmüş, bağlar, meşələr saldırmış, süni suvarma kanalları çəkdirmiş və müxtəlif xanlıqlardan əhalini öz xanlığına cəlb etmişdi. Bundan əlavə, xan müstəqil torpağı əkmək qabliyyətinə malik olmayan yerli əhalini, xanlıqda məskən salmış qaçqın və köçkünləri, tüfeyli adamları əkinçiliyə cəlb edərək, onlara torpaq sahəsi paylamış, qoşqu heyvanları, əmək aləti və toxumla təchiz et mişdi (415, 450). Hətta o, xanlıqda meyvəçiliyin inkişafına da diqqət ye tirmişdi. Bu məqsədlə İrandan və Hindistandan müxtəlif növ meyvə ağacları gətizdirmişdi (415,950). Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövründə v ergilər də ədalətlə toplanırdı. O, ilk növbədə torpağın əkilməsinə böyük diqqət yetirərək, vergini əkin sahəsinə, əkinçinin kotanının sayına görə deyil, əldə edilmiş məhsulun keyfiyyətinə və vergi verənin vəziyyətinə uy ğun tələb edirdi (388,501). Onun bu siyasəti şəxsi mənafe güdsə də, kənd təsərrüfatının inkişafına və xalqın güzaranına müsbət təsir göstərmişdi. İrəvan şəhərinin ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi məşhurlaşmasın- da onun rolu əvəzedilməzdir. Məhz onun dövründə İrəvan şəhəri beynəlx- alq ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. Bu şəhərdə müxtəlif ölkələrdən və xanlıqlardan gələn mallar toplanmışdı. Onun İrəvan şəhəri üçün gördüyü işlərdən biri şəhəri su kəməri ilə təchiz etməsi idi. Bir məlumatda qeyd edilir ki, « Keçmiş İrəvan xanlığının bütün ən vacib suvarma qurğuları sonuncu sərdar Hüseynqulu xanın dövründə tikilmişdi. Onun savadsızlığına baxmayaraq, görkəmli hakimlər cərgəsinə qoymaq olar. İrəvan özünün su kəməri kanallarına görə ona borcludur (172,457). Arxitektura baxımından İrəvan şəhərinin məşhurlaşmasında da onun böyük xidməti vardı. Xan 195 saray ında «Güzgülü zal» dövrün ən məşhur abidələrindən biri hesab olu- nurdu. Digər tərəfdən, Zəngi çayının sağ sahilində Hüseynqulu xan tərəfindən salınmış istirahət yeri olan Sərdar bağı şəhərə xüsusi gözəllik v ermişdi (172,444-445). Beləliklə, Hüseynqulu xan bacarıqlı idarəçiliyi ilə İrəvan xanlığının yü ksək səviyyəyə qaldırmış və onu çiçəkləndirmişdi. Bu keyfiyyətinə görə, Hüseynqulu xan uzun illər xalqın yaddaşında yaşamışdı. Onun şəxsiyyət və fəaliyyətinə ən dəyərli qiyməti müxtəlif illərdə İrəvan şəhərində olmuş səy- yah A.Qakstqauzen v ə rus hərbiçisi, knyaz Amilaxvari vermişdi. 1843-cü ilin avqustunda İrəvana gəlmiş A.Qakstqauzen gündəliyində Hüseynqulu xanı əxlaqlı, ədalətli, mərd adlandırmış, ölkənin rifahını düşünən, xalqın sav adlanmasına fikir verən bir şəxs kimi onu özündən əvvəlki xanlarla müqay isə etmişdi. O, yazırdı: «Ümumiyyətlə, İrəvan xanları qəddar olublar, lakin axırıncı xan (Hüseynqulu xan-E.Q.) özündə əxlaqi keyfiyyətləri birləşdirən …, ədalətli, güzəştə gedən mərd kişi olub. O, indi də bütün er- məni və azərbaycanlıların dilində və yaddaşında yaşayır. O, hədsiz güc sərf edirdi ki, təhsili genişləndirsin və ölkənin rifahını yüksəltsin. Dağıdılmış və məhv edilmiş köhnə kanalların yerində müqayisəyəgəlməz gözəl halda ye- nisini tikdirirdi, onun köməyi ilə İrəvan yaxınlığında yerləşən çoxsaylı bağlar suvarılaraq daha da gözəlləşmişdi. Onlar sonradan əhaliyə pay lanmışdı. Bundan əlavə, onun Avropa iqtisadiyyatına böyük marağı v ardı, əhalinin sayını çoxaltmaqla ölkənin rifahının yüksəldiləcəyinə güman edirdi v ə buna çatmaq üçün qeyri-adi vasitələrə əl atırdı» (122,232). Daha sonra mü əllif gündəlikdə Hüseynqulu xanın əxlaqi keyfiyyətinə, onun qadınlara olan münasibətinə görə qiymət vermişdi. A.Qakstqauzen yazırdı ki, « Əvvəlki İrəvan xanları və yüksək rütbəli şəxslər yerli qız və qadın- larıları görəndə o saat zorla ələ keçirərək öz hərəmxanalarına qatırdılar. O, (Hüseynqulu xan-E.Q.) belələrindən ibrət götürmürdü və başqaları belə hərəkət edəndə dözmürdü, qorxudaraq … kəbin kəsməyə məcbur edirdi» (122,232). İşğaldan 50 il sonra- 1876-cı ildə İrəvanda olan rus hərbiçisi knyaz Amilaxvari də Hüseynqulu xanın şəxsiyyətinə yüksək qiymət verərək onun idarəçilik bacarığını Rusiya idarəçilik sistemi ilə müqayisə etmişdi. O, yaz ırdı: «…Məsələn, onlar (rus məmurları-E.Q.) qəbul etmək istəmirdilər ki, bu möhtəşəm sarayın və bağın axırıncı sahibi İrəvan hakimlərindən olan Hüseynqulu xan ağıllı, istedadlı və məşhur olmuşdu. Onun müdrik rəhbərli- yi altında qeyri-adi inkişaf nəticəsində firavan həyatlarına borclu oldu- qlarına görə, onun haqqında xatirələr bu illər ərzində xalqın hafizəsində y aşayır. Bizim indiki məmurlar Hüseynqulu xanın idarəçilik fəaliyyətindən heç nə öyrənmək istəmirlər və bütün keçmişi laqeyd surətdə vəhşilik dövrü Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|