•
Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
63
~
t
ərəfindən əngəllənməsəydi,
elə təxmin edirik ki, bu gün uğurla
n
əticələnəcəkdi. Türk milləti üçün xeyirli olan hər işin, nədənsə
daxili v
ə xarici bədxahları olmuşdur, bundan sonra da olacaqdır.
Bizim borcumuz, İsmayıl Qaspiralı əzmi və səbrini göstərərək bu
oyunun qurucularını elmin və ağlın yardımı ilə bitərəf etməkdir».
(«İsmayıl Qaspiralı» əsərindən).
Adas Yakubaskas (Yakub oğlu): «İsmayıl Qaspiralı Polşa
v
ə Litvadakı tatarların həyatı ilə çox maraqlanmışdır». (Ağməscid,
mart 1991, İ.Qaspiralının yubileyi münasibəti ilə keçirilən
toplantıdakı çıxışından).
Prof.dr. Tuncer Gül
ənsoy: «…İ.Qaspiralı yalnız Krım
türkünün deyil,
bütün dünya türkl
ərinin səadəti və əbədi qurtuluşu
üçün çalışmışdır.
…İsmayıl Qaspiralı hələ sağ ikən çox gənc olan Mustafa
Kamalın onun fikirlərindən yararlanmadığını söyləmək olmaz.
Atatürkün g
ənc Türkiyə Cümhuriyyətinin təməlini qoyarkən irəli
sürdüyü «dil v
ə tarix tezislərinin» əsasında İ.Qaspiralı fikirlərindən
yararlandığı aşkar görünür. Bu mövzu mütləq elmi araşdırmaya
möhtacdır. Bundan başqa Atatürkə ilham qaynağı olan Ziya
Göyalpın da «türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək» düşüncəsi
v
ə eyni adlı əsərinin də Qaspiralı fikirlərindən qidalandığı
inkaredilm
əzdir. Bu problemin də müqayisəli şəkildə araşdırılması
aktualdır». («İsmayıl Qaspiralı və Anadolu türklüyü»
m
əqaləsindən).
•
Abid Tahirli
~
64
~
Krım mədəniyyət xadimi, yazıçı, publisist, tədqiqatçı
Osman Nuri-
Asan Aqçoqraqlı: «Sözündən, fikrindən dönmək
bilm
əyən Qaspiralı qəzet buraxmaq üçün çarələr axtarırdı. Çarə
tapıldı. 1882-ci il ərzində «Tonğuç», «Şəfəq», «Qəmər», «Günəş»,
«Yıldız» kimi 12 risalə çıxardı. Təbii ki, bu risalələrin adları
müxt
əlif olsa da, içi jurnal və ya qəzet olduğundan şübhə etməyən
əski Rusiya senzur idarəsi bunlara mane olurdu. Qaspiralı ona
badalaq vuran düşmənin ta ürəyinə, mərkəzinə (Peterburq nəzərdə
tutulur – T.A.) getdi. N
ə necə də olsa da, rus
və tatarca olmaq şərti
il
ə «Tərcüman» adlı həftəlik bir qəzet çıxarmağa ruxsət aldı».
(«Qart mü
əllim və yazıçılarımızdan İsmayıl Qaspiralı» əsərindən
(1925).
İ.Qaspiralının nəvəsi İnci Ertəm: «İsmayıl Qaspiralının
n
əvələrindən biri olmağıma rəğmən qənaətimcə əsil nəvələri onun
«Dild
ə, fikirdə, işdə birlik» əməlini mənimsəyib bu yolda
yorulmadan ç
alışanlardır. Onlar necə də xoşbəxtdirlər». (Ağməscid,
mart 1991. İ.Qaspiralının yubileyinə həsr olunmuş toplantıdakı
çıxışından).
Doç.dok. Giray Saynur Bozqurt:
«Qaspiralı Rusiya
imperiyasındakı türklər arasında birliyin simvolu və onların mümtaz
şəxsiyyəti olduğu kimi ümumtürk-müsəlman hərəkatı fəaliyyəti ilə
m
əşğul olan türk ziyalılarının əksəriyyəti
də ya onun tələbələri,
yaxud onun sisteminin yetişdirmələri idi». («Qaspiralı və Rusiya
müs
əlmanlarının kimlik mücadiləsi» doktorluq işindən).
•
Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
65
~
Prof.dr. M
ustafa Kafalı: «…Krımda doğulub Krımda vəfat
ed
ən və Krımda dəfn olunan İsmayıl Qaspiralı Türkiyə də daxil
olmaqla bütün türk dünyasında ən çox tanınan və bilinən kimsə
olmaq v
əsfini qorumaqdadır. Onun bu ölçüdə tanınması və
bilinm
əsinin ən böyük səbəbi yəqin ki, çoxşaxəli fəaliyyəti ilə
bağlıdır. Çünki İsmayıl Qaspiralı düşünən bir kimsə olduğu qədər,
bir m
əfkurə adamı, məfkurə adamı olduğu qədər öndər
bir maarifçi,
maarifçi olduğu qədər idealist, idealist olduğu qədər qəzetçi və
naşirdir. Bütün bunların üstündə bir dava adamı və həyatı boyunca
yorulmadan inancı yolunda mücadilə verən kimsədir. Bütün bu
keyfiyy
ətləri özündə birləşdirmiş İ.Qaspiralı istər
öz nəslinin, istər
özünd
ən sonra gələn bir çox dəyərli insanın fövqündə duran,
tanınan bir insan kimi təzahür etməkdədir». («İsmayıl Qaspiralının
naşirliyi və qəzetçiliyi» məqaləsindən).
Prof.dr. Mehmet Saray:
«Qaspiralı İsmayıl bəyin türkcənin
bütün türk dünyasının istifadə edə biləcəyi dil halına gəlməsi üçün
verdiyi bu s
əssiz və əsil mücadilə son dərəcə uğurlu olmuşdur. Belə
ki, «T
ərcüman» qəzetində istifadə etdiyi sadə türkcə qəzetin
yayıldığı hər yerdə,
xüsusilə Kazanda, Şərqi və Qərbi Türkistanda,
Az
ərbaycanda, Balkanlarda, Osmanlı Türkiyəsində yaşayan bütün
türkl
ər tərəfindən anlaşılan bir dil halına gəlmişdir. Ziya Göyalp
«Türkçülüyün
əsasları» adlı əsərində bu mövzuda yazır:
«T
ərcüman» qəzetini Şimal türkləri olduğu qədər Şərq türkləri ilə
Q
ərb türkləri də anlardı. Bütün türklərin eyni dildə birləşmələrinin
mümkün olduğuna bu qəzetin vücudu canlı bir dəlildir».
…Bu gün… gerç
əkləşməsini
çox arzu etdiyimiz dil və
m
ədəni birlik ideyasının həyata keçməsi üçün, Qaspiralının ruhunun