Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
138 olan submikroskopik vahidlə bitişdikdə aralarında yarıq şəkilli boşluq qalır. Ribosomlar iki subvahiddən – böyük və kiçik subvahidlərdən ibarətdirlər: eukariotlarda bunlar sedmentasiya dərəcəsinə görə 40S (S burada sedmentasiya vahidi svedberqdir) kiçik subvahid və 60S böyük subvahiddir, bütöv ribosomun sedmentasiya dərəcəsi isə 80S-dir. Prokariotlarda isə kiçik subvahid 30S, böyük subvahid 50 və tam ribosom 70S-dir. Eukariot ribosomun kiçik subvahidi 18S r-RNT- dən və onunla assosasiyada olan 32 zülaldan və böyük subvahid isə 28S r-RNT, 5,8S r-RNT və 5S r-RNT molekullarından və onlara assosiasiyada olan 45 zülaldan təşkil olunmuşdur.Yəni bir eukariot ribosomun təşkilindəı 77 müxtəlif zülal molekulu iştirak edir və bir eukariot ribosomun molekul çəkisi ~3.4 million daltondur (Da). Prokariot (və xloroplast) ribosomun kiçik subvahidi 16S r-RNT-dən və və onunla assosiasiyada olan 22 zülal molekulundan, böyük subvahid isə 23S r- RNT, və 5S r-RNT-dən və 34 zülal molekulundan təşkil olunublar, yəni bir prokariot ribosomda 56 müxtəlif zülal molekulu birləşmiş olur, ribosomun ümumi molekul çəkisi təxminən 2-2.2 million Da-dur Ribosomlar hüceyrə sitoplazmasında sərbəst və endoplazmatik şəbəkənin membranına birləşmiş şəkildə olur. Qranulyar endoplazmatik şəbəkənin membranlarında ribosomlar tək qatda, bəzən də spiralvari formada yerləşmişdir. Endoplazmatik şəbəkə yaxşı inkişaf etmiş yüksək differensiasiyalı qaraciyər və mədəaltı vəzi hüceyrələrində ribosomların əksəriyyəti bu orqanoidin membranı ilə birləşmiş şəkildədir. Amma qranulyar endoplazmatik şəbəkəsi zəif inkişaf etmiş insanın oosit və limfosit 139 hüceyrələrində isə ribosomların əksəriyyəti sitoplazmada sərbəst yerləşirlər. Sitoplazmada ribosomlara mitoxondrilərdə və plastidlərdə təsadüf edilir. Sitoplazma ilə bərabər eyni zamanda ribosomlar nüvədə də mövcüddur. Differensial ultra sentrafuqalaşdırma yolu ilə aparılmış biokimyəvi analiz nəticəsində ribosomların yüksək quruluşlu zülallardan ribosomal RNT-lərdən ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Demək olar ki, bu iki komponentin ribosomda nisbəti bərabərdir. Belə ki, molekul kütləsi 3000000 Da olan bakteriya ribosomunda bu kütlənin 50%-i RNT-nin payına düşür. Ümumiyyətlə isə hüceyrədə olan RNT-nin 80- 90% -i ribosomda yerləşir (Şəkil 39). 140 Şəkil 39. Ribosomun quruluş sxemi: 1 – kiçik subvahid; 2 – m RNT; 3 – n RNT; 4 – amin turşusu; 5 – böyük subvahid: 6 - endoplazmatik şəbəkənin membranı; 7 – sintez olunan komponentin zənciri Müxtəlif orqanizm hüceyrələrində qələvi xassəyə malik olan ribosomal zülallar ümumilikdə demək olar ki, amin turşu tərkibinə görə eynidirlər. 141 Ribosomların tərkibində ribonukleaza, b- qalaktozidaza, turş və qələvi fosfataza və s. fermentləri və maqnezium vardır. Ultramikroskopik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, ribosomlar həm prokariot həm də eukariot hüceyrələrində mövcuddur. Ribosomların bütün hüceyrələrdə mövcudluğu, onun kimyəvi təbiəti və xassələri bu orqanoidin böyük əhəmiyyətə malik olduğunu sübut edir. Qeyd etdiyimiz kimi ribosomlar həm sitoplazmada sərbəst, həm də endoplazmatik şəbəkənin membranına birləşmiş şəkildə yerləşir. İkincilər funksiya cəhətcə daha aktivdirlər. Sintez prosesində ribosom həm m-RNT-sini, həm də sintez olunan zülali hüceyrə fermentləri – RNTaza və proteazanın dağıdıcı təsirindən qoruyur. Zülal sintezində eyni zamanda polisom zəncirinin yəni ribosomların əhəmiyyəti çox böyükdür, çünki, polisom (zəncirində) şəklində ribosomda bir neçə eyni tip zülalın sintezi baş verir. Ribosomların əsas funksiyası zülal sintez etməkdir. Məlumdur ki, sintez olunacaq zülalın quruluşu haqqında məlumat DNT-də yerləşir. Zülalın sintezi isə sitoplazmada yerləşən ribosomlarda gedir. Deməli, zülalın ilkin quruluşu haqqında məlumat ribosomlara çatdırılmalıdır. Bu funksiyanın komplementarlıq prinsipinə əsasən DNT-nin matirisi əsasında sintez olunan m-RNT-si yerinə yetirir. Qeyd edilən proses isə transkripsiya (lat. «transkripsio» - üzünün köçürülməsi deməkdir) adlanır. Ümumiyyətlə, bütün RNT-lər (RNT, r-RNT) üçün matris rolunu DNT oynayır. Transkrpisiyadan sonra isə translyasiya (latınca – translyasion – «ötürmə») prosesi başlayır. RNT olan 142 məlumat əsasında ribosom tərəfindən polipepdid zəncirin sintez edilməsinə translyasiya deyilir. Translyasiyanın getməsi üçün isə bu prosesə qədər amin turşularının aktivləşməsi reallaşmalıdır. Bu mərhələdə aminroasıl n-RNT sintetaza fermentlərinin iştirakı ilə amin turşularının fəallaşması baş verir. Bu zaman ferment eyni zamana amin turşusu və ATF-lə birləşir. Əmələ gəlmiş üçlüyə – ferment amin turşusu və ATF-ə aktiv amin turşusu demək olar. Çünki, ancaq bu şəkildə amin turşusu polipeptid zəncirin sintezində iştirak edə bilər. Amin turşusunun aktivləşməsi prosesi zülal sintezində əsas mərhələlərdən biridir. Ona görə ki, sərbəst amin turşusu heç vaxt birbaşa polipepdid zəncirinə qoşula bilməz. Aktivləşmiş amin turşusu ribosoma n- RNT-si ilə çatdırılır. n-RNT-nin amin turşusu birləşdirən akseptor hissəsinin əks tərəfində spesifik tripilet (antikodon) yerləşir hansı ki, komplimentarlıq prinsipinə əsasən m-RNT müvafiq tripiletinə (kodun) birləşir. Beləliklə, bilavasitə aminoasilin RNT-sintetaza kompleksi məlumat RNT-də kodlaşdırılmış məlumatı (oxuya bilir). Aminoasil-in n- RNT sintetaza kompleksi antikodunun köməyi ilə m- RNT-nin kodonuna birləşir. Sonra həmin ribosoma ikinci tripiletə komplementar növbəti kompleks birləşir. Deməli, ribosomun funksional mərkəzində eyni zamanda iki amin turşusu yerləşə bilər. Həmin amin turşular da elə yerləşr ki, bir amin turşusunun karboksil qrupu digər amin turşusunun amin qrupu ilə yanaşı yerləşir. Nəticədə onlar arasında pepdid rabitə yaranır. Amin turşusundan azad olunmuş birinci n-RNT-si ribosomu tərk edir. Ribosom bir tripilet irəliyə hərəkət edir. Hər bir belə addıma (1/5, 1-6 saniyə vaxt lazım Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|