Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
130 kəsiklər almaq metodikası müəyyənləşəndə bu orqanoid daha dərindən öyrənildi, onun strukturu aşkar edildi. Məlum oldu ki, bütün eukariotlarda endoplazmatik şəbəkə vardır. Endoplazmatik şəbəkə quruluşuna görə 2 cür olur: qranulyar (dənəvər) və aqrannulyar (dənəsiz) endoplazmatik şəbəkə. Dənəvər endoplazmatik şəbəkə mürəkkəb kanallar və boşluqlar sistemidir ki, bir-biri ilə birləşərək şaxələnən şəbəkə əmələ gətirirlər (Şəkil 35). Bu kanallar və şəbəkələrin eni hüceyrənin funksional fəallığından asılı olaraq çox dəyişkən olur, lakin ən azı 20nm, ən çoxu isə bir neçə mm-ə bərabər olur. Belə endoplazmatik şəbəkəni fərqləndirən cəhət odur ki, o hialoplazma tərəfdən diametri 20 nm olan çoxlu kiçik dənələrlə (qranulalarla) örtülü olur. Bu qranulalar ilk dəfə C. Palad tərəfindən təsvir edilmişdir (Palad qranulaları). O göstərmişdir ki, həmin qranulalar ribonukleoproteid təbiətlidir. Hazırda məlumdur ki, o qranulalar endoplazmatik şəbəkənin membranı ilə əlaqədə olan ribosomlardan başqa bir şey deyildir. Membrandakı ribosomlar polisomlar təşkil edirlər (bir çox ribosomlar bir məlumat RNT-si ilə birləşir). Qranulyar endoplazmatik şəbəkə hamar endoplazmatik şəbəkədən fərqli olaraq hüceyrədə ya müxtəlif membranlar, ya da bu membranların lokal toplusundan (eqrastoplazma) ibarət olur . Birinci tip endoplazmatik şəbəkə differensasiyaya uğramış hüceyrələrdə və ya metobolik proseslər zəif olan hüceyrələrdə, eqrostplazma isə şiddətli sekretor zülal sintez edən 131 hüceyrələrdə rast gəlinir. Məsələn, qaraciyər hüceyrələrində eqrostoplazma hüceyrənin müəyyən zonasında toplanır (Berq cisimciyi). O, sinir hüceyrələrində, həmçinin müəyyən zonada (pələngvari maddə) toplanır. Mədəaltı vəzi hüceyrələrində bazal və nüvə ətrafı zonanı tutur və s. Endoplazmatik şəbəkə üzərində polisomların olması, onun zülal sintezində böyük rolu olmasını göstərir. Bəzi hüceyrələrdə ribosomlar bilavasitə endoplazmatik şəbəkə ilə əlaqədar olmayıb bilavasitə sitoplazmada yerləşir. Məsələn, rüşeym hüceyrələri differensasiya etməyən hüceyrələr, çox tez-tez bölünən xərçəng şişləri hüceyrələri və s. Fəal zülal sintez edən hüceyrələr, bölünməyən hüceyrələr, ixtisaslaşmış hüceyrələrdə isə ribosomlar endoplazmatik şəbəkənin membranı üzərində yerləşir. Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, hüceyrələrdə bütün zülal sintezi endoplazmatik şəbəkə ilə əlaqədə olmayıb, onun bir hissəsi bilavasitə sitoplazmanın özündə gedir. Məlum olmuşdur ki, şiddətli zülal sintez edən, differensasiyaya uğramış hüceyrələr, fəal böyüyən hüceyrələr çox bazofil olurlar (qələvi təbiətli rəngləyijilərlə rənglənirlər). Bu cür bazofil sitoplazmanın RNT-nin çox hissəsi ribosom RNT-dir. Demək sitoplazmanın bazofilliyi onun ribosomla zənginliyi ilə əlaqədardır. Bu isə o deməkdir ki, bir sıra hüceyrələrdə (rüşeym hüceyrələri, şiş hüceyrələri, regenerasiyaya uğrayan toxumaların hüceyrələri və s.) zülal sintezi bilavasitə sitoplazmanın özündə onun hialoplazma hissəsində gedir. Digər 132 tərəfdən ixtisaslaşmış, differensasiyaya uğramış, lakin fəal zülal sintez edən hüceyrələrin (sinir hüceyrələri, mədəaltı vəzi hüceyrələri, süd vəziləri hüceyrələri, plazmosidlər və s.) hialoplazmasında sərbəst ribosom azdır,onlar əsasən endoplazmatik şəbəkə üzərində yerləşirlər. Bu tədqiqatlardan belə məlum olur ki, hialoplazmada yerləşən ribosomların sintez etdiyi zülal həmin hüceyrənin öz ehtiyacını ödəyir. Endoplazmatik şəbəkənin üzərindəki ribosomların sintez etdiyi zülal isə hüceyrələrdən çıxarılır və digər hüceyrələrin həyat fəaliyyəti proseslərində iştirak edir. Məsələn, mədəaltı vəzinin asinus hüceyrələri zülal təbiətli fermentlər (proteinazalar, lipazalar, nukleaazalar və s.) sintez edirlər. Onlar isə müxtəlif qida maddələrinin həzmində iştirak edirlər (qaraciyər hüceyrələri-qan albumini, plazmositlər-qlobulin, süd vəzi hüceyrələri-kozein, tüpürcək vəzi hüceyrələri-ptialin, amilaza, RNT-aza və s. sintez edirlər). Maraqlı cəhət odur ki, bitki hüceyrələrində də biz həmin xüsusiyyətə rast gəlirik. Lakin buna baxmayaraq qranulyar endoplazmatik şəbəkənin ribosomları hüceyrədaxili həzm (faqositoz) üçün lazım olan fermentlərin də sintezində iştirak edirlər. Bir çox tədqiqatlar göstərmişdir ki, qranulyar endoplazmatik şəbəkənin sintez etdiyi fermentlər həmin hüceyrənin özünün maddələr mübadiləsində nəinki iştirak etmir, hətta çox halda həmin hüceyrə üçün lazımsız və bəzən zərərli olur. Məsələn, süd vəzilərində 133 sintez edilən kozein onun inkişafı və böyüməsi üçün heç lazım deyil. Həzm traktı hüceyrələrində çox miqdarda hidrolitik fermentlər sintez olunur ki, onlar bioloji makromolekulları parçalayır. Əgər belə fermentlər hüceyrə hialoplazmasında qalsa, onlar hüceyrənin özünü həll edə bilərlər (avtoliz) ki, o da hüceyrənin məhvinə səbəb olar. Bu cür fermentlər hüceyrədən çıxarıldıqdan (seqreqrasiya) sonra qapalı membran sistemli komponentlərdə toplanırlar. Buradan belə nəticə çıxır ki, qranulyar endoplazmatik şəbəkənin rolu təkcə onun membrandakı ribosomlarla zülal sintez etməklə bitmir, o həm də seqreqrasiya prosesində iştirak edir, sintez olunmuş zülalları toplayıb hüceyrənin özünün funksiyalarını idarə edən zülallardan ayıraraq, təcrid etmək və s. vəzifələri yerinə yetirir. Qranulyar endoplazmatik şəbəkənin bu funksiyasının hüceyrə həyatında çox böyük əhəmiyyəti var. Çünki o həmin fermentlərin Holci kompleksi vakuolları vasitəsilə hüceyrədən kənar edilməsində bir sıra proseslərlə əlaqədar olaraq fəaliyyət göstərir. Bu prosesdə mütləq ATF enerjisindən istifadə edilir. Bundan başqa qranulyar endoplazmatik şəbəkədə zülalların modifikasiyası, onların şəkərlərlə birləşməsi, kondensasiyalaşması, iri qranulyar əmələ gətirməsi prosesləri də gedir. Beləliklə, qranulyar endoplazmatik şəbəkə hüceyrədən çıxarılan zülalların sintezində, onların hüceyrələrin öz zülallarından ayrılıb çıxarılmasında, həmin zülalların daşınmasında, modifikasiyasında, lokal kondensasiyasında iştirak edir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|