Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
121 
fermentativ proses olub, mitoxondridlərdə, xloroplastlarda 
və  s.  yerinə  yetirilir.  ATF  hüceyrənin  universal  enerji 
mənbəyidir. Onun enerjisi DNT-nin replikasiyasına, zülal 
sintezinə,  mayalanmaya,  əzələ    hərəkətinə,  sinir 
fəaliyyətinə və s. proseslərə sərf edilir. 
 
 KOLLOİD  XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Hüceyrədə olan zülallar, nuklein turşuları və bir sıra 
digər maddələr tipik kolloid  maddələrdir. Kolloid kimya  
baxımından hüceyrə tərkibinin 15%-ni zülal təşkil edirsə, 
o  kolloid  maddədir.  Həqiqətən  də    hüceyrənin  bir  sıra 
xassə  və  xüsusiyyətlərini  onu  təşkil  edən  maddələrin 
kolloid təbiəti ilə izah etmək olar. Məsələn, məlumdur ki, 
kolloid  maddələrin  məhlulları  yandan  (kənardan) 
işıqlandıqda  tutqun  görünür.  Bu  hadisə  Tindal  effekti 
adlanır.  Bu  onunla  izah  olunur  ki,  işıq  şüası  kolloid 
hissəciyini  əhatə  edir,  bununla  əlaqədar  olaraq  işıq  şüası 
difraksiyaya  uğrayaraq  səpələnir.  Tindal  effekti  həm 
sitoplazmaya,  həm  də  karioplazmaya  xas  olan 
xüsusiyyətdir. 
Zülal, 
nuklein 
turşuları 
kimi 
maddələrin 
molekullarının  ölçüsünün  iri  olmasına  baxmayaraq, 
onların  kalloid  məhlulları  sabit  məhlullardır.  Daha 
doğrusu uzun müddət saxlandıqda belə çöküntü vermirlər. 
Bu  isə  onunla  əlaqədardır  ki,    həmin  molekullar  elektrik 
yükünə  malikdirlər.  Kolloidin  hissəcikləri  eyni  adlı 
elektrik  yükü  ilə  yükləndiyindən  onlar  bir-birini  dəf 
edirlər.  Əgər  elektrik  yükünü  azaltsaq  və  ya  məhlula 
elektrolitlər  əlavə  etməklə  (duzlar,  qələvilər;  turşular) 
kolloid  hissəciklərinin  çökməsinə  nail  olmaq  olar.  Bu 

---

 
122 
zaman hissəciklər bir-birinə yapışır, aqreqasiyaya uğrayır 
və çöküntü verirlər.  Bu  hadisəyə koaqulyasiya hadisəsi 
deyilir.  Koaqulyasiya  hadisəsinə    hüceyrədə    də  təsadüf 
etmək  olur.  Hüceyrəyə  fiziki  və  kimyəvi    amillərlə  təsir 
etdikdə hüceyrə tutqunlaşır və çöküntü verir. 
Kolloid  məhlulların  əksəriyyəti  üçün  jelatinləşmə 
xüsusiyyəti  xasdır.  Jelatinləşmə  o  deməkdir  ki,  müəyyən 
şəraitdə  kolloid məhlul bərkiyir, gel vəziyyətinə düşür, o 
isə  öz  növbəsində  yenidən  durulaşaraq  zol  vəziyyətinə 
keçir.  Jelatinləşmənin  tipik  nümunəsi  jelatin  məhlulunun 
bərkiməsidir  (elə  jelatinləşmə  də  oradan  götürülmüşdür), 
aqar-aqar,  əzələ  zülalı,  DNT  (molekulları  sapvari  olan 
maddələr)  asan  jelatinləşirlər.  Jelatinləşməni  belə  izah 
etmək  olar:  sapvari  strukturlu  kolloid  maddənin 
molekuluna  kation,  anion  və  ya  elektrik  yükündən 
məhrum  olan  –CH  qrupları    düşdükdə  əgər  kolloid 
maddənin  qatılığı  çoxdursa  (demək  maddə    hissəcikləri 
bir-birinə  yaxın  mövqe  tutur),  temperatur  aşağıdırsa 
(deməli  molekulların  hərəkəti    zəifdir)  onda    molekulun 
müxtəlif    yüklü  hissələri  bir-birini  cəzb  edir,  bu  zaman 
qatı  elastik  bir  tor  alınır  ki,  məhlul  da  onun  həlqələri 
arasında  ilişir.  Beləliklə,  jelatinləşmə  baş  verir.  
Hüceyrələr  mexaniki,  termiki,  şüa  və  s.  təsirlərə  məruz 
qaldıqda  sitoplazma  qatılaşır,  yapışqanlı  olur  və 
jelatinləşir. 
Kolloid məhlullar üçün xas olan xüsusiyyətlərdən biri 
koaservasiya 
hadisəsidir.  Koaservasiya  hadisəsinin 
mahiyyəti  odur  ki,    müəyyən  şəraitdə  kolloid  maddə  
məhluldan ayrılır, lakin o bərk maddə kimi deyil  məhlul 
formasında ayrılır. Beləliklə, kolloid məhlul iki bir-birinə 
qarışmayan  məhlul  vəziyyətinə  keçir.  Bu  hadisə  

---

 
123 
koaservasiya  hadisəsi  adlanır.  Nisbətən  qatı  məhlul 
koaservat, duru məhlul isə taraz məhlul adlanır. 
 Kolloid  məhlullarına  su,  elektrik  yükünü  özünə 
çəkən maddələrlə (spirt, duzlar) təsir etdikdə koaservasiya 
hadisəsi baş verir. 
Hüceyrənin  bir  sıra  xassələri  onun  koaservasiya 
xüsusiyyəti  ilə  izah    olunur.  D.N.Nasanov  göstərir  ki, 
protoplazma  tərkibinin  80%-i  su  və  suda  yaxşı  həll  olan 
maddələrdən 
təşkil 
olunmasına 
baxmayaraq, 
protoplazmanın  su  ilə  qarışmamasının  səbəbi-onun  
koaservasiya xüsusiyyətinə malik olmasıdır. 
N.L.Feldman 
canlı 
hüceyrələri 
rənglədikdə 
rəngləyicinin 
protoplazmada 
qranulalar 
halında 
toplanmasını protoplazmanın koaservasiya xüsusiyyəti ilə 
izah edir. 
A.İ.Oparin 
nəzəriyyəsinə 
görə 
koaservasiya 
hadisəsinin yer üzərində həyatın əmələ gəlməsi dövründə 
böyük  əhəmiyyəti    olmuşdur.  Lakin  sitoplazmanı  sadəcə 
olaraq  kolloid  məhlul  kimi  qəbul  etmək  əlbəttə  düzgün 
deyil.  Sitoplazma  mürəkkəb,  üzvi  və    qeyri-üzvi 
maddələrin  yüksək  dərəcədə  qanunauyğun,  ardıcıl, 
qarşılıqlı  əlaqə  və  vəhdətindən  yaranmış,  metobolik 
proseslərin  müəyyən  koordinasiyasını  təmin  edən  canlı 
sistemdir ki, həmin sistemdə kolloid xüsusiyyətləri vardır. 

---

 
124 
III  FƏSIL 
 
SİTOPLAZMA 
 
Qeyd  etdiyimiz  kimi  sitoplazma  üç  hissədən 
ibarətdir:  Hioloplazma,  orqonoidlər  və  törəmələr 
(hüceyrədaxili törəmələr). 
Hioloplazma  –  Hioloplazmanın  hüceyrə  şirəsi, 
sitozol və yaxud hüceyrə matriksi adlandırırlar. Burada 
hüceyrə 
mübadiləsinin 
əsas 
prosesləri 
gedir. 
Hioloplazma  mürəkkəb  kolloid  sistemdir.  O  aşağı 
elektron  sıxlığına  malik  homogen,  xırda  dənəvər 
maddə  molekullarından  təşkil  olunmuşdur.  Kimyəvi 
tərkibi  zülal,  nuklein  turşuları,  polisaxarid,lipid  və 
qeyri-üzvü maddələrdən ibarətdir. 
Hioloplazma öz aqreqat halını dəyişə bilər. 
Hioloplazmanın funksiyaları: 
1.
 
Metobolik- 
yağların, 
zülalların, 
korbohidratların metobalizmi. 
2.
 
Maye  mikromühitin formalaşdırılması (hüceyrə 
matriksi) 
3.
 
Hüceyrənin  hərəkətində,  maddələr  və  enerji 
mübadiləsində iştirak edir 
Orqanoidlər-bunlar 
ikinci 
vacib 
hüceyrə 
komponentləridir.  Orqanoidlərin  vacib  əlaməti    ondan 
ibarətdir  ki,  onlar  daimi  müəyyən  quruluşa  və 
funksiyaya  malikdirlər.  Funksional  əlamətlərinə  görə 
bütün orqanoidlər 2 qrupa bölünür. 
Ümumi  təyinatlı  orqanoidlər.  Bu  orqanoidlərə 
bütün  hüceyrələrdə  rast  gəlinir.  Çünki,  hüceyrələrin 
ümumi  həyat  fəaliyyəti  üçün  onlar  vacibdirlər. 

---