Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
116 
 
Şəkil 32. DNT molekulunun quruluşu 
 
Ribonuklein 
turşuları  (RNT).  Ribonuklein 
turşularının 
bir 
neçə 
növü 
vardır. 
Onlar 
molekullarındakı  nukleotidlərin  miqdarına,  molekulun 
uzunluğuna,  molekul  çəkisinə    və  ifa  etdikləri 
vəzifələrinə  görə    bir-birindən  fərqlənirlər.  Lakin  onlar 
üçün  ümumi  olan  cəhətlər  də  vardır.  O  da  ondan 
ibarətdir ki, bütün ribonuklein turşuları bir qat zəncirdən 
təşkil  olmuşlar.  RNT-lər  də    polimerdirlər.    Onların 
monomerləri nukleotidlərdir. Həmin nukleotidlər DNT-
dəki nukleotidlərin eynidir. Lakin bir fərq var ki, DNT 
molekulundakı timin əvəzinə RNT-də timinə çox yaxın 
birləşmə  olan  urasil  durur.  Timin  urasildən  bir  metil  
qrupunun  artıq  olması  ilə  fərqlənir.  Beləliklə,  timinə 
1 
 

---

 
117 
metilurasil də demək olar. DNT ilə  RNT-də başqa bir 
fərq  də  var.  O  da  ondan  ibarətdir  ki,  DNT-də 
karbohidrat  komponenti  dezoksiriboza,  RNT-də  isə 
ribozadır.  Əgər  DNT-nin  miqdarı  həmişə    hüceyrədə 
sabit  qalırsa,  RNT-nin  miqdarı sabit deyil.  Zülal sintez 
edən  hüceyrələrdə    RNT-nin  miqdarı  daha  çox  olur. 
Fərdi  inkişafın  müxtəlif    mərhələlərində    hüceyrədə  
RNT-nin  miqdarı  çoxalır,  hüceyrə  tərəfindən  istifadə 
edilib azalır, yenidən sintez olunub çoxalır və s. 
Hüceyrədəki  RNT  molekullarından  biri  nəqliyyat 
RNT-sidir  (n-RNT).  n-RNT-si  molekulu,  zülalların 
sintezində  birbaşa  iştirak  edən  ən  kiçik  RNT-dir.  n- 
RNT  cəmi    80-100  nukleotiddən  əmələ  gələn  polimer 
olub, molekul çəkisi  25000-30000-dür. Bu РНТ nüvədə 
sintez  olunub  ancaq  sitoplazmada  fəaliyyət  göstərir. 
Onun    funksiyası    amin  turşularını  ribosomlara-zülal 
sintez  olan  sahəyə  daşımaqdan  ibarətdir.  Hüceyrədəki 
ümumi RNT-nin 10%-i n-RNT-si hesabına düşür. 
Digər    RNT-ribosom  RNT-dir  (r-RNT).  Bu  ən  iri 
RNT  molekuludur.  Bu  molekulun  tərkibinə  3000-5000 
nukleotid daxil  olur.  Bunlar kifayət  qədər iri və  ən  çox 
miqdara malik olan RNT-lərdir. 28 S böyük r-RNT-nin 
təxminən  3000-5000  nukleotid  ardıcıllığı  uzunluqda 
olur.  Münasib  olaraq  molekul  çəkisi  1-1,5  mln-dir.  r-
RNT  ribosomun  əsas  strukturunu  təşkil  edir.  
Hüceyrədəki  ümumi  RNT-nin    90%-i  r-RNT-nin 
hesabına düşür. 
Eukariotlarda  r-RNTl-əri  4  tipdə  olur,  18S  r-RNT 
ribosomun kiçik subvahidini yaradır, 28S, 5.8S və 5S r-
RNT-lər  isə  ribosomun  böyük  subvahidinin  tərkib 

---

 
118 
hissəsini  təşkil  edirlər.  Prokariotlarda,  mitoxondridə  və 
xloroplastlarda  isə  18S  r-RNT-ni  16S  r-RNT,  28S  r-
RNT-ni  isə  23S  r-RNT  əvəz  edir.  5.8S  r-RNT  isə 
prokariotlarda olmur və xloroplastlarda olmur.   
Üçüncü növ RNT məlumat  RNT-dir (m-RNT). Bu 
RNT-lər  ölçüsünə  görə    ən  böyük  RNT-lər  olub 
nukleotidlərinin sayı təxminən 700-dən  100000-ə qədər 
ola  bilir.  Ümumi  RNT-lərin  0,5-1%-ni  təşkil  edir.  m-
RNT  nüvədə  sintez  olunub  translyasiya  (zülal  zintezi) 
üçün  sitoplazmaya  daşınır.  m-RNT-nin  funksiyası 
zülalın  strukturu  haqqındakı  məlumatı  DNT-dən 
ribosoma-zülal sintez olunan sahəyə çatdırmaqdır. 
Bundan  başqa  hüceyrələrdə  onlarla  müxtəlif  tipli 
kiçik  kodlaşdırmayan  RNT-lər  də  olur.  Bu  RNT-lər 
nüvədə  transkripsiya  proseslərinin  tənzimlənməsində, 
pro-m  RNT-nin  prosessinqində  və  sitoplazmada 
zülalların 
sintezinin 
müxtəlif 
səviyyələrdə 
tənzimlənməsində  iştirak  edirlər.  Bu  RNT-lərin  ölçüsü 
18 nukleotiddən bir neçə yüz nukleotidə qədər dəyişilir. 
Hüceyrənin 
üzvi 
molekullarından 
biri 
də 
adenizintrifosfat  turşusudur  (ATF)  (Şəkil  33).  Kimyəvi 
təşkilinə  görə  ATF  nukleotidə  oxşayır.  Hər  hansı  
nukleotiddə  olduğu  kimi  ATF  molekulunda  azot 
əsaslarından  biri-adenin,  pentoza  riboza  və  fosfor 
turşusu qalığı  müşahidə edilir. Lakin fosfor turşusunun 
pentozaya  birləşməsində  ATF  nukleotiddən  kəskin 
fərqlənir. ATF-də fosfor turşusu 3 molekuladır. Özü də 
bu  molekula  çox  labildir?.  Adenizintrifosfataza 
fermentinin  təsirindən  ATF  molekulunda  fosforla 

---

 
119 
oksigen  arasındakı  rabitə  qırılır  (şəkil  33)  və  həmin 
sahəyə su molekulu birləşir.  
 
 
 
               Şəkil 33. ATF 
 
 ATF  molekulundan  bir  molekula  fosfor  turşusu 
ayrıldıqda adenizindifosfor (ADF) turşusuna çevrilir, iki 
molekul  fosfor    turşusu  ayrıldıqda    isə  o  adenizin 
monofosfor  turşusuna  (AMF)  çevrilir(  Şəkil  34).  Hər 

---

 
120 
molekul  fosfor  turşusunun  ayrılması  ilə  10000  kkal 
enerji  hasil  olur.  Buna  görə  də  fosforla  oksigen 
arasındakı  rabitə  adi  rabitə  olmayıb  enerji  ilə  zəngin 
makroergik  rabitə  adlanır  və  ~  işarə  edilir.  ATF 
molekulunda  enerji  ilə  zəngin  iki  belə  rabitə  vardır. 
Hüceyrədəki    ekzoerqik  reaksiyaların  heç  birində  bu 
qədər enerji ayrılmır. Onlardan ən effektlisi 2000-25000 
kal/mol enerji verir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 34. ATF-in və ADF-ə çevrilməsi 
 
ATF-nin  hüceyrədə  rolu  çox  böyükdür.    Hücyrədə 
enerji  çevrilməsində  o  əsas  yer  tutur.  ATF-nin  miqdarı  
hüceyrədə  dəyişilsə də, o hüceyrədə müəyyən  miqdarda 
saxlanır.  Belə  ki,  ATF  hüceyrədə  təxminən  0,02-0,05% 
(hüceyrənin  yaşından  və  çəkisindən  asılı  olaraq)  olur. 
ATF  parçalananda  onun  miqdarı  hüceyrədə  azalanda, 
hüceyrənin  üzvi  molekullarının  parçalanmasından  alınan 
enerji  hesabına  o  yenidən  bərpa  olunur.  ATF-in  sintezi, 

---