Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
100 
üçün  bir  cür,  qara  ciyər  hüceyrəsi  üçün  başqa  cür,  yağ 
toxuması  hüceyrələri  üçün  ona  xas)  onda  hüceyrənin 
bütün  həyat  fəaliyyəti  proseslərinin  həmin  hüceyrədəki 
ferment  dəsti  ilə  sıx  əlaqəsi    olmasını  görmək  çətinlik 
törətməz. Kimyəvi   cəhətdən fermentlər ferment təbiəti  
olmayan    zülallardan  heç  nə  ilə  fərqlənmirlər.  “Bəs  nə 
üçün  müəyyən  zülallar  ferment    xüsusiyyəti  daşıyır, 
digərləri  isə  bu  xüsusiyyəti  daşımır?”sualının  cavabı 
hələ məlum deyil. 
Bir sıra maddələri parçalayan fermentlərin molekul 
çəkisi  parçaladığı    maddə  molekulundan  və  onun  
çəkisindən  xeyli  iri  olur.  Məsələn,  Ureaza  fermentinin 
molekul  çəkisi  60000    Da,  onun    parçaladığı  sidik  
cövhərinin  molekul  çəkisi  isə  1000  dəfə  ondan  azdır. 
Katalaza fermentinin molekul çəkisi  250.000 Da, onun 
parçaladığı  hidrogen  peroksidinin  molekula  çəkisi  isə 
34-dür.    Fermentin  və  onun  parçaladığı  maddənin 
ölçüsünün bu cür nisbəti  belə fikir irəli sürməyə səbəb 
olur  ki,  ferment  öz  molekulunun  bütün  səthi  ilə  deyil, 
hər hansı kiçik bir hissəsi ilə parçalanmada  iştirak edir. 
Fermentin  həmin  sahəsinə      fermentin  fəal  mərkəzi 
deyilir  (şəkil  30).  Zülalın  funksiyalarından  biri  onun 
siqnal  funkisiyasıdır.  Tədqiqatçılar  göstərmişdir  ki, 
xarici  mühit    amilləri  –  temperatur,  işıq,  şüa,  mexaniki 
və  s.  zülalların  strukturu  və  s.  xassələrində  dönən 
dəyişkənliklər  yaradırlar.  Bu  dəyişkənliklərə    müvafiq 
olaraq hüceyrədə  hüceyrədaxili  kimyəvi  reaksiyalar işə 
düşür  və  onlar  xarici  və  daxili  amillərin  reaksiyalarına 
qarşı  cavab    reaksiyası  verirlər.  Beləliklə,  zülallar 

---

 
101 
hüceyrədə  bu  cür  xarici  və  daxili  mühitdən  gələn 
siqnalları qəbul edərək ona cavab göndərirlər. 
  
 
 
 
 
Şəkil 30. Fermentin fəal mərkəzi.  
              a. ferment və substrat, b
. 
ferment-substrat kompleksi, 
              c. ferment +məhsul  
 
Zülalların 
daha 
bir 
funksiyası 
nəqliyyat 
funksiyasıdır.  Qan  zülalı  hemoqlobin  oksigeni  özünə 
birləşdirir  və  onu  bütün  toxumalara  daşıyır.  Zərdab 
zülalı lipoidləri özünə birləşdirir və daşıyır.  
Orqanizmə  yad  maddə  və  ya  hüceyrə  daxil 
olduqda  onda  anticism  adlanan  zülal  sintez  edilir. 
Bunlar  yad  maddəni  zərərsizləşdirir.  Bu  halda  zülallar 
müdafiə  funksiyasını  yerinə  yetirmiş  olurlar.  Zülalların 
enerji  mənbəyi  kimi  də  böyük  rolu  var.    1qr    zülal 
parçalananda  17,6 kC/4,2 kkal/ enerji ayrılır. Bu enerji 
hüceyrədə  ATP  (adenizin  trifosfor  turşusunun) 
sintezində istifadə  edilir. Sonradan isə hüceyrənin həyat 

---

 
102 
fəaliyyəti  proseslərinin  yerinə  yetirilməsində  istifadə  
olunur. 
Zülalların  funksiyalarından  biri  də  onun  hərəkət 
funksiyasıdır.  Hüceyrələrin  və  orqanizmlərin  bütün 
hərəkət  növləri-ali  heyvanlarda  əzələlərin  hərəkəti, 
ibtidailərdə  kirpik  və  qamçıların  hərəkəti,  bitkilərin 
hərəkət  reaksiyaları  (küsdüm  otunda,  şeh  bitkisində) 
onlardakı  zülal  molekulları  ilə  əlaqədardır.  Bu  zülallar 
ATF-lə  təmasda  olduqda  onu  parçalayır,  özləri  isə 
qısalırlar.  ATF-nin  parçalanmasından  alınan  enerji 
mexaniki enerjiyə çevrilir və hərəkət baş verir. 
Nəhayət  zülalların  əsas  funkisalarından  biri  də 
onların inşaat funksiyalarıdır. Belə ki, hüceyrə və onun  
quruluş  vahidlərinin  qurulmasında    zülal  molekulunun 
çox böyük rolu var.  Hüceyrə membranı, hüceyrə daxili 
membranlar, orqanoidlər, xromosomlar və s. tərkibində 
zülal  var.  Gözün  buynuz  qişası,  qan  damarları,    qanın 
fibrinogeni, saçlar və s. zülal təbiətlidir. 
 
KARBOHİDRATLAR 
 
Karbohidratlar  karbon,  hidrogen  və  oksigen 
saxlayan  maddələr  olub,  bitki  və  heyvan  hüceyrələri 
üçün  enerji  mənbəyidirlər.  Bir  çox  bitkilərdə    onlar 
hüceyrə qılafının əsas komponenti olub,  bütün hüceyrə 
üçün  qoruyucu  funksiya  ifa  edirlər.  Bitkilər  günəş 
enerjisindən,    havanın  karbon  qazından  istifadə  edərək  
xlorofilin  iştirakı  ilə  çox  müxtəlif  karbohidratlar  sintez 
edirlər. 
Heyvan 
hüceyrələrində 
karbohidratların 
müxtəlifliyi bitkilərə nisbətən az olur. Heyvanlarda rast 

---

 
103 
gələn  əsas  karbohidratlar  qlükoza,  qalaktoza,  qlikogen, 
amin şəkərləri və onların polimerləridir. 
Bioloji əhəmiyyətə malik olan karbohidrat 3 qrupa 
bölünür: monosaxaridlər, disaxaridlər və polisaxaridlər. 
Mono  və    disaxaridlər  adətən  şəkərlər  adlanır  və  suda 
asan  həll  olurlar,  kristal  əmələ  gətirə  bilirlər  və  dializ 
edici 
membrandan 
asanlıqla 
  keçə    bilirlər. 
Polisaxaridlər  kristal  əmələ  gətirmir  və  dializ  edici  
membrandan keçmirlər. 
Monosaxaridlər  –  sadə  şəkərlər  olub,  emprik 
dusturu  C
n
(H
2
O)
n
-dir.  Onların  tərkibindəki  karbon 
atomlarının  miqdarından  asılı  olaraq,  triozalar, 
pentozalar,  heksozalar  və  heptozalar  ayırd  edilir. 
Pentoza,  riboza  və  dezoksiriboza  nuklein  turşuları  
molekulları  tərkibinə  daxil  olur.  Pentoza,  riboza 
fotosintezdə  böyük  rol  oynayır.  Heksoza-qlükoza 
hüceyrə üçün enerji rolunu oynayır. Digər heksozaların 
da  özünəməxsus  rolu  vardır.  Məsələn,    qalaktoza 
disaxarid  laktozanın  tərkibinə  daxil  olur,  fruktoza 
saxarozanın əsas tərkib hissəsini təşkil edir və s. 
Disaxaridlər  –  iki  monosaxaridin  bir  molekul  su 
itirməklə  kondensasiyasından  əmələ  gəlir.  Emprik 
düsturu  C
12
H
22
O
11
-dir.  Bunlardan  bitkilərdə  ən  çox 
yayılanları saxaroza və maltoza, heyvanlarda laktozadır. 
Saxaroza  (qamış  şəkəri  və  ya  çuğundur  şəkəri)  bir 
molekula  qlükoza  və  bir  molekula  fruktozadan  təşkil 
olunmuşdur.  Laktoza  (süd  şəkəri)  qlükoza  və 
qalaktozadan  ibarətdir.  Maltoza  isə  iki  molekul 
qlükozadan əmələ gəlir. 

---