B. M. Boboqulov, A. B. Mirzaxodjayev, S. B. Sharipov «maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi»
Yüklə 2,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3. O‗qituvchi darsni rejalashtirar ekan, albatta, uni qanday metod asosida o‗tkazish haqida bosh qotiradi. Yuzaki qaraganda, har bir mavzuni xohlagan metodni qo‗llab o‗tkazaversa bo‗ladi, lekin amalda buning iloji yo‗q. Bunga qator obyektiv va subyektiv sabablar, mavjud sharoit salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Psixologiya, pedagogika bo‗yicha o‗quv va ilmiy adabiyotlarda dars o‗tish metodini tanlashga ta‘sir qiluvchi juda ko‗p omillar ko‗rsatiladi «Методика преподавания экономических дисциплин» kitobi mualliflarining fikricha ta‘lim metodini tanlash yoki aniqlashning oltita umumiy shart - sharoitlarini ajratib ko‗rsatish mumkin. Bular: 1. O‗qitishning qonuniyatlari va tamoyillari. 2. Fanning mazmuni va o‗rganish metodi, jumladan, uning predmeti va mavzulari. 3. O‗qitishning maqsadi va vazifalari. 4. Talabalarning o‗quv imkoniyatlari (yoshi, tayyorgarlik darajasi, guruhning xususiyatlari). 5. Tashqi sharoitlar (geografik, ishlab chiqarish, atrof - muhit). 6. O‗qituvchilarning imkoniyatlari. Turli - tuman omillarning dars o‗tish metodini tanlashdagi o‗rinlarini iyerarxik tarzda joylashtiradigan bo‗lsak, ko‗pchilik psixologlar va pedagog olimlarning fikricha, birinchi o‗rinda ta‘limning maqsadi turadi. Aynan dars o‗tish maqsadida biz nimaga erishishimiz lozimligi ifodalanadi, erishishimiz zarur bo‗lgan natija belgilanadi. Ikkinchi o‗rinda ta‘limning motivatsiya darajasi turadi. 24 Motivatsiya - bu biologik jihatdan insonning irsiy va to‗plangan tajribasi asosida induvidual va guruhiy ravishda ehtiyojlarini qondirishga yo‗naltirilgan, undaydigan tuyg‗u. Insonni o‗qishga o‗rganishga ham ana shu tuyg‗u undaydi. Subyektiv nuqtai nazardan esa motivatsiya birinchi o‗rinda turadi. O‗qituvchi dars o‗tish metodini tanlar ekan, albatta, o‗quvchi, talabalardagi motivatsiya darajasiga e‘tibor berish kerak. XV – XVI asrlarda mashhur olimlar bilishning asosiy qonuniyatlariga faqat o‗qitishning emas, balki axloqiy tarbiyalashning ham yetakchi asosi sifatlda qaraganlar. Ijtimoiy - pedagogik qonuniyatlar quyidagilarda ifodalanadi: • ta‘lim jarayoni jamiyat taraqqiyotini aks ettiradi; • ta‘lim va tarbiya jarayoni hamda o‗quvchi - talabalar tafakkurini rivojlanishi bir - biri bilan uzviy bog‗langan; • o‗qitish va o‗rganish jarayonlari yaxlit ta‘lim jarayoni, muayyan ta‘lim mazmuni bilan bir-birini taqozo etadi va ikki tomonlama qonuniy aloqani tashkil etadi; • o‗quvchi, talabani biron - bir faoliyatga o‗rgatish uni shu faoliyatga maqsadga muvofiq jalb etish orqali amalga oshiriladi; • o‗qitish maqsadi va o‗quv yurti ta‘lim mazmuni, o‗qitish metodlari va shakllari o‗rtasidagi qonuniy bog‗liqlik; •o‗quv jarayoni o‗quvchi - talaba maqsadining o‗qituvchi maqsadiga muvofiq bo‗lishi tufayli amalga oshadi. Bunda o‗qituvchi faoliyati o‗zlashtirishi lozim bo‗lgan mazmuniga mos bo‗lishi shart; • ta‘lim mazmunini o‗zlashtirish sur‘ati va puxtaligi, o‗qituvchi tomonida amalga oshirilishi lozim bo‗lgan o‗quv faoliyatiga, o‗quvchi, talabalarni bilishga bo‗lgan qiziqishini ta‘minlash; • ularning har tomonlama rivojlanishi, kamol topishi uchun o‗zlashtirishi mumkin bo‗lgan o‗quv jarayoniga qay darajada jalb qilinishi; • o‗zlashtirilgan o‗quv materiali mazmunining puxtaligini ta‘minlashda mavzuni to‗liq yoki qisman takrorlash. O‗quv jarayonida talabalar bilim qonuniyatlaridan qanday foydalanishlari didaktik prinsiplarga amal qilish bilan bog‗liqdir. Albatta, dars o‗tish metodlarini tanlayotganimizda fanni o‗rganishga qo‗yilgan talablar va fanning mazmuniga alohida ahamiyat berish lozim. Bir fanni o‗zlashtirishda yaxshi natija bergan metod boshqa fanga talabalarni chuqur o‗zlashtirishlari uchun yaxshi yordam bermasligi mumkin. Shuning uchun ham dars o‗tish metodlarini tanlaganda, albatta, fanning xususiyatlariga alohida diqqat qaratish lozim. Fanni o‗rganishda o‗quv materialining murakkabligi va miqdori ham muhim rol o‗ynaydi. Demak - dars o‗tish metodini tanlashda fanning bu jihatlarini ham hisobga olish lozim. Masalan, oliy o‗quv yurtlarida iqtisodiyot nazariyasi, akademik lisey, kasb-hunar kollejlarida iqtisodiyot asoslari fanini o‗rganishda abstrakt tafakkur nihoyatda katta rol o‗ynaydi. Buxgalteriya hisobi, tahlil, soliq va boshqa shu kabi fanlarda amaliy metodlar fanni o‗rganishga katta yordam beradi. Demak, metodlarni muvofiq ravishda tanlash lozim. 25 Dars o‗tishda qanday metodni tanlash o‗rganilayotgan fanga, uning xususiyatlariga, o‗rganiladigan mavzularga bog‗liq. Masalan, statistika fanida iqtisodiy ko‗rsatkichlarni hisoblash asosiy rol o‗ynasa, buxgalteriya hisobi fanida esa hujjatlashtirishga asosiy diqqat qaratiladi. Bir mavzuning mazmuni munozarada chuqur o‗zlashtirilsa, ikkinchisiniki, masala - mashq yechishda ko‗proq tushunarli bo‗ladi. Dars jarayonini qanday metod asosida tashkil etishda o‗quvchi - talabalarning o‗rtacha bilim darajasi ham muhim rol o‗ynaydi. Guruhda talabalarning bilim darajasi yuqori bo‗lsa, muvofiq ravishda ijodiy izlanishga undaydigan metodlarni qo‗llash zarur. Bu ularni yanada ko‗proq o‗qishga, izlanishga olib keladi. Bilim darajasi past bo‗lsa, ularga fanning mazmunini o‗zlashtirishga yordam beruvchi metodlarni tanlagan ma‘qul. Dars o‗tish qiyin bo‗lgan guruh talabalarning bilim darajasi bir-biridan keskin farq qiladigan guruhdir. Shuning uchun bunday guruhlarda bilimdonlar boshqalarga yordam berishiga erishishga, fanni o‗zlashtirishga ko‗maklashadigan metodlarni ko‗proq tanlashga to‗g‗ri keladi. O‗qituvchi dars metodini tanlar ekan talabalarning faolligi, qiziqishini ham hisobga olishi zarur. Talabalarning qiziqishi past guruhlarda ularning faolligini oshiruvchi, fanni o‗rganishga qiziqish uyg‗otuvchi metodlarni qo‗llash zarur. Bunda modellashtiruvchi o‗yin turli qiziqarli mashqlar, konkurslar o‗tkazish, talabalarga induvidual topshiriqlar berish, aytaylik, biron iqtisodiy ko‗rsatkichlarni o‗zgarishidan qanday xulosa chiqishi borasidagi fikrlashlar bilan kechadi. Talabalarning faolligi yuqori guruhlarda ularni o‗z ustida mustaqil ishlashlarini ta‘minlovchi, erishgan darajada qotib qolmay, yanada ko‗proq bilishga undovchi metodlarni qo‗llash muhim. Dars o‗tish metodining ustun darajada bajaradigan funksiyalari. Ta‘lim berish ko‗zda tutilsa bir xil, olingan bilimni nazorat , qilish lozim bo‗lsa boshqa xil metod qollash zarur. Shuningdek, olinadigan bilim, malakaning zaruriy manbalariga ko‗ra metod tanlash muhim ahamiyatga ega. Dars o‗tish metodini tanlashda ta‘lim berish muddatini ham hisobga olish zarur. Ma‘lumki, vaqt inson uchun eng cheklangan resurs. Shuning uchun talabalarni doimo vaqtdan unumli foydalanishga o‗rgatish zarur. Fanni o‗rganishga umumiy qancha vaqt berilgani, shulardan mavzularga qancha vaqt ajratilganiga qarab, dars o‗tish zarur. Shubhasiz, dars o‗tish metodlarini tanlashda moddiy-texnik baza, o‗qitishning tashkiliy shart - sharoitlari ham muhim o‗rin tutadi. Shuning uchun o‗qituvchi har bir mavzuga ajratilgan vaqtdan kelib chiqib, maqsadga erishish uchun o‗rganilishi zarur bo‗lgan asosiy savollarga ko‗proq vaqt ajratishi, shunga muvofiq dars o‗tish metodini tanlash va uni o‗tkazishni rejalashtirishi zarur. Dars o‗tish metodini tanlashga ta‘sir etadigan yana bir omil darsning shakli va tarkibidir. Albatta, nazariy darsda tanlangan metodni, amaliy darsda ham qo‗llash kutilgan natijani bermaydi. O‗qitish metodini tanlashda guruhdagi talabalar soni ham katta rol o‗ynaydi. Kichik guruhlarda muvaffaqiyat bilan qo‗llanilgan metodlar katta guruhlarda kutilgan natijani bermasligi mumkin yoki 26 umuman qo‗llash qiyin bo‗ladi. Dars jarayonida qo‗llaniladigan metodni tanlashda o‗qituvchi bilan talabalar o‗rtasida o‗quv jarayonida shakllanadigan munosabatlarda o‗zaro hamkorlikka diqqat qaratilsa, boshqalarida avtoritarlik ustun. Dars o‗tish metodini tanlashda eng muhim omil bu o‗qituvchining darsga tayyorgarligi darajasidir. Chunki qaysi metodni qo‗llash, qanday qilib dars o‗tish, darsning mazmuni talabalar ongiga yetkazish o‗qituvchiga, uning bilimi, salohiyati, kasbiy ko‗nikmasi, mahoratiga bog‗liq. Yuzaki qaraganda dars o‗tish metodini tanlash murakkab emas. Ularni qanday qo‗llash uchun o‗qituvchida tajriba bor. Ulardan birortasini tanlasa bo‗ldi, deya fikr yuritamiz. Lekin ko‗rib o‗tganimizdek, dars jarayonini tashkil etishga ko‗plab omillar ta‘sir qiladi. Bundan tashqari real jarayonga kutilmagan holatlar, sabablar ta‘sir qilishi mumkinki, uni avvaldan ko‗rib, hisobga olib bo‗lmaydi. Dars o‗tishda samarali metodlarni qo‗llash deganda, mavjud turli - tuman metodlarni orasidan qabul qilingan mezonlar bo‗yicha mavjud sharoitda eng yuqori natijaga erishiladigan metodlarni qo‗llash tushuniladi. Ular har bir fan, mavzu, savol, guruh uchun turli- tuman bo‗lishi mumkin. Dars o‗tish metodlarini tanlashda yangi mavzuni, materialni o‗rganilishi, uni mustahkamlash, mavzuni umumlashtirish va dars jarayoni bosqichlari ham katta rol o‗ynaydi. Mavzuni o‗rganish uchun metod tanlashda kompyuterdan foydalanish katta imkoniyatlarga ega. Dars o‗tish metodini tanlashning asosi algoritmlar bo‗lib, o‗qituvchi belgilangan mezonlar orqali mavzu, uzviy savolni o‗rganish uchun kompyuter yordamida optimal metodlarni tanlaydi. Hozirgi paytda 60 dan ortiq metodlarni 35 ta shartlar asosida tanlaydigan «Metod» dasturlari bo‗lib, ular so‗zsiz o‗qituvchiga dars o‗tish metodini tanlashda katta yordam beradi. 2.4. Taraqqiyot tufayli hayotimizga kompyuter, internetning kirib kelishi, o‗qish, o‗rganishning muhim metodi sifatida masofadan o‗qitishni shakllanishiga, rivojlanib borishiga olib keldi. Yoshlarning chuqur bilim, malaka, ko‗nikmaga ega bo‗lishga ehtiyojlarini qondirishi mumkin bo‗lgan yuqori malakali professor- o‗qituvchilar bilan ta‘minlangan bilim maskanlarining markazda va yirik shaharlarda joylashgani masofadan o‗qitish tadbirlarining vujudga kelishiga turtki berdi. Hayotda shunday kategoriyadagi kishilar borki, ular o‗z bilimlarini oshirishga, tinmay izlanishga ehtiyoj sezadilar. Lekin uni amalga oshirish uchun an‘anaviy ta‘lim tizimi xizmatlaridan foydalanishga imkoniyatlari yo‗q. Ular uchun eng qulay o‗z xizmat vazifalarini bajargan holda malakalarini oshirishdir. Bunday ehtiyojni masofadan o‗qitish yordamida qondirish mumkin. Masofadan o‗qitishni qulayligi shundaki, undan barcha aholi qatlamlari foydalanishi mumkin. Masofadan (distansion) o‗qitish talabani mustaqil bilim olishga asoslangan ta‘lim jarayonini yangicha tashkil etishdir. Ta‘lim olish jarayoni, muhiti shu bilan xarakterlanadiki, bilim olayotganlar o‗qituvchidan vaqt va masofa jihatidan ajralgan holda, uzoqda, lekin telekommunikatsiya vositalari 27 yordamida dialog olib borish imkoniyatiga ega bo‗ladilar. Masofadan o‗qitish o‗quv materialini xatlar, topshiriqlar yoki audiovizual vositalar orqali mustaqil o‗rganishdir. Masofadan o‗qitish o‗ziga xos qator afzalliklarga ega bo‗lib, ular quyidagilardir: 1. Saboq olayotganlar an‘anaviy o‗qishga o‗xshab ma‘ruza, seminar darslarga muntazam qatnashmaydilar. Ular o‗rganayotgan fanini, kursini o‗zlashtirishi uchun, mutaxassislik bo‗yicha zarur bilimlarni olishga qancha vaqt zarur bo‗lsa, shuncha o‗qiydi. 2. O‗qish jarayonini ishlab chiqarishdan ajralmagan holda, kasbiy faoliyat bilan birgalikda olib borish mumkin. 3. Respublikamizning eng chekka hududlarida yashayotganlar ham yurtimiz va chet ellik eng taniqli professor-o‗qituvchi olimlardan saboq olish, jahonning mashhur kutubxonalari fondidagi noyob asarlar bilan tanishish imkoniga ega bo‗ladilar. Undan tashqari o‗qitish har ikki tomon uchun qulay vaqtda, sur‘atda, kelishilgan holda olib borilishi mumkin. 4. Masofadan o‗qitish keng qo‗llanilgan mamlakatlar tajribasi, hisob- kitoblari shuni ko‗rsatadiki, an‘anaviy ta‘lim tizimiga qaraganda bu 10-50 foiz arzonga tushadi. Xarajatlarni pasaytirishga o‗quv xonalari, texnik vositalardan samarali foydalanish, o‗quv materiallarini konsentrasiyasi va unifikasiyasi orqali erishiladi. Shubhasiz, ana shu afzalliklarni hisobga olgan holda respublikamizda ham keyingi paytlarda masofadan o‗qitishni yo‗lga qo‗yishga katta e‘tibor qaratilmoqda. Lekin masofadan o‗qitishni respublikamiz miqyosida joriy etish biz xohlaganimizdek tezda amalga oshirilishi qiyin. Sababi, qator muammolar mavjudki, ularni yechmay turib, qo‗yilgan maqsadga erishib bo‗lmaydi. eng avvalo, masofadan o‗qitishni tashkil etish uchun muvofiq ravishda infratuzilmani yaratishni talab qiladi. Zarur miqdorda dasturlar bilan kompyuterlarga ega bo‗lib, ularni umumiy tarmoqqa ulashini tashkil etish kerak. Masofadan o‗qitish yangi informasion texnologiya, kompyuter, audio, videotexnika, telekommunikatsiya vositalari tizimini talab qiladi, uni shakllantirib, xizmat ko‗rsatishni yo‗lga qo‗yish lozim. Virtual axborotdan foydalanmoqchi bo‗lganlar uchun kutubxona fondlari kompakt disklar, muvofiq ravishda kataloglar bilan ta‘minlash, ularni umumiy tarmoqqa birlashtirish zarur. O‗quv adabiyotlarining elektron variantlarini kompleks tarzda tayyorlanishiga ahamiyat berish zarur. Fanlar, kurslar bo‗yicha ta‘lim mazmuni davlat ta‘lim standartlari talablariga mos o‗quv komplekslarini yaratish lozim. Bu holda darsliklar, qo‗llanmalar o‗rganilayotgan fan bo‗yicha masala, mashq, testlar, glossariy, o‗z-o‗zini tekshirish uchun savol-javoblar, ko‗rgazmali qurollar hozirlanishi, o‗quv metodik to‗plamlarning elektron variantlari yaratilishiga ahamiyat berish zarur. Iqtisodiy fanlarni o‗rganish ancha murakkab bo‗lib, o‗rganuvchidan kuchli iroda va sabr toqat, tinimsiz izlanishni, o‗z ustida ishlashni talab qiladi. Ma‘lumotlar, dalillar o‗zgarishi qanday natijaga olib kelishi, ular asosida to‗g‗ri xulosa chiqarishni bilish iqtisodiy fanlarning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. 28 Iqtisodiy yo‗nalish bo‗yicha bilim olayotgan yoshlar uchun, ayniqsa, iqtisodiy fanlarni, avvalo, iqtisodiyot nazariyasini chuqur o‗rganish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyot nazariyasi, boshqa iqtisodiy fanlarni masofadan o‗qitish uchun zarur elektron o‗quv darsliklari, qo‗llanma, uslubiy adabiyotlar tayyorlaganda buni albatta hisobga olish zarur. Lekin hali ana shu talablarga javob beradigan o‗quv, uslubiy adabiyotlar yaratilganicha yo‗q. Ularni yaratish mashaqqatli mehnatni, vaqtni talab qiladi. Bundan tashqari, masofadan o‗qitish o‗qishni xohlaganlardan o‗z ustida tinimsiz ishlash, o‗z vaqtini to‗g‗ri tashkil etish, ma‘lum darajada boshlang‗ich bilim va ko‗nikmaga ega bo‗lishni talab qiladi. Bunga, albatta, katta miqdordagi mablag‗, vaqt, mehnat zarur. Qo‗yilgan maqsadni qisqa muddatda amalga oshirish uchun esa talabalarga dastlabki bilim beruvchi, o‗quv adabiyotlari kompleksini tayyorlovchi professor- o‗qituvchilardan boshlab, masofadan o‗qitishni tashkil qilishga mas‘ul yuqori boshqaruv bo‗g‗in vakillarigacha o‗z ishlariga mas‘uliyat bilan yondashishlari talab qilinadi. Bu yerda yana bir narsani unutmaslik kerakki, talaba bilan o‗qituvchi o‗rtasidagi jonli muloqotni o‗z o‗rni bor, uni hech narsa bosa olmaydi. Masofadan o‗qitish texnologiyasi ko‗p miqdordagi talabalarga mo‗ljallangan. Agarda ularning soni kam bo‗lsa, sarf-xarajatlarni oshib ketishiga olib keladi. Yüklə 2,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|