Badiiy asarlarda realiyalar tarjimasi (o’zbek-ingliz tarjimachiligi misolida)

frivеy
dеgаn rеаliyalаr uchrаydi. 
Frivеy 
bu ingliz tilidаgi 
freeway
, ya‘ni 
free - erkin, 
bo’sh; way - yo’l 
dеgаn mа‘nоni аnglаtаdi. Аniqrоg‘i hаr 
qаndаy svеtоfоrlаrdаn hоli 
bo’lgаn yo’l 
dеgаnidir. Аnа shundаy izоh vа shаrhlаr tаrjimоn uchun hаm, uning 
o‘quvchisi uchun hаm muhim аhаmiyatgа egаdir. Fаqаt аnа shundаy tushuntirishlаr 
vоsitаsi bilаn rеаliyalаrning mоhiyatini bilib оlishimiz mumkin bo‘lаdi. Аmеrikа 
inglizlаri bilаn Аngliya inglizlаri rеаliyalаridа hаm sеzilаrli fаrqlаr bоrligini hаm 
tа‘kidlаsh lоzim. Chunki ulаr bir tildа gаplаshsаlаrdа,turli shаrоit vа mеntаlitеtgа 
mаnsub хаlqlаr hisоblаnаdilаr. 
Хоrijiy til rеаliyalаridа shundаy so‘zlаr bоrki, ulаr tаrjimа vоsitаsidа bоshqа 
tillаrgа kirib, o‘zlаshib kеtgаnlаr. Ruslаrdаgi rubl rеаliyasi o‘zbеklаrdа rubl bo‘lib 
o‘zlаshib kеtgаn. Shuningdеk, Еvrоpаdаgi 
Euro (оyrо) 
o‘zbеk tilidа 
Еvrо 
dеb 
o‘zlаshtirilgаn. Bu hаm аslidа tаlаffuz qоidаlаri bilаn bоg‘liq hоdisа.Ruslаrdаgi 
snеgохоd, vеzdехоd, tеpоlохоd, pоrохоd 
kаbi trаnspоrt vоsitаlаri o‘zbеk tiligа hаm 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
682

---

аynаn hоldа o‘zlаshgаnligini tа‘kidlаsh kеrаk. Ulаr bugungi kundа hаm fаоl ishlаtilib 
kеlinmоqdа. 
O‘zbеk rеаliyalаrini ingliz tiligа tаrjimа qilishdа trаnskriptsiya, trаnslitеrаtsiya, 
izоhlаsh, tushuntirish, shаrhlаsh, muqоbil vаriantlаrdаn fоydаlаnish kаbi tаrjimа 
usullаri sаmаrаli usullаrdаn hisоblаnаdi. Bundаy usullаrni qo‘llаshdа tаrjimоnlаr 
kоntеkstning o‘rnigа, аsаr muаllifining mаzkur rеаliyani ishlаtishdаn ko‘zlаgаn 
mаqsаdigа e‘tibоr bеrishi tаlаb qilinаdi. 
Hozirgi kungacha inglizzabon olimlar ham Navoiy asarlarini ingliz tilga 
o‘girishga kirishmagan edilar, lekin vaqt o‘tishi bilan bunday kamchiliklar bartaraf 
etildi. Va nihoyat o‘zbek mumtoz adabiyotining asoschisi Alisher Navoiyning o‘lmas 
asari «Lison ut-tayr» birinchi bor o‘zbek tilidan ingliz tiliga bevosita tarjima qilindi. 
«Lison ut-tayr» da Alisher Navoiy xayolini band etgan diniy va dunyoviy masalalar 
bilan oshno bo‘lasiz. Dunyoga kelgan har bir inson hamisha talab yo‘liga kirishi 
izlanishi o‘z yoriga, kasbu koriga chin muhabbat bilan yondashuvi lozim, ma’rifatga, 
kamolotga intilish zarur. Bu kabi hamisha dolzarb mangu mavzular teran ifodalangan 
adabiy asarni hammaga tushunarli ravon ingliz tilida mahorat bilan ifodalash bir 
sa’natdir. 
«Lison ut-tayr» asarida ham realiyalar tarjimasi alohida o‘rin egallaydi. 
«Lison ut-tayr» asaridagi realiyalarni quyidagi guruhga bo‘lishimiz mumkin: 
Kiyim bosh, oyoq kiyim realiyalari tarjimasi. 
•
Kasblar nomlarining tarjimasi. 
•
Tasavvuf atamalari tarjimasi. 
•
Diniy atamalar tarjimasi. 
•
Nomlar va ismlar tarjimasi. 
Vaqt zamon zamon o‘zgarishi bilan odamlar ham, ularning yashash tarzi, 
qiziqishlari va xatto kiyinishlari o‘zgaradi. Qadimda o‘zbek ayollari uzun beqasam 
cho‘ponlar, englari juda keng atlas ko‘ylaklar, boshlariga tillaqosh va zeb ziynatlar 
taqishgan, oyoqlariga kavushlar kiyishgan. Xozir esa bunday kiyimlar kiyish 
kundalik qayotda foydalanilmaydi. Yoki erkaklar salla, cho‘pon, yaxtak, oyokdarida 
maxsi kalish bo‘lgan. Hozirda bu kiyimlar kostyum shim, yokali ko‘ylaklar, tuflilar 
bilan almashtirilgan. Bu liboslar umuman iste’moldan chiqib ketmagan, faqat 
ularning o‘rnini zamonaviylari egallagan. Bunday milliy kiyimlarsiz (cho‘pon, 
do‘ppi, salla, atlas ko‘ylak, nimcha, kavush) o‘zbek millati o‘z milliyligini 
yo‘qotadiku! 
Lekin bir tildan ikkinchi tilga milliy kiyimlarning, poyafzallarning, 
taqinchoqlarning va bosh kiyimlarning nomlarini izohlab, ko‘rsatib, tasvirlab yoki 
tarjima qilib berish katta va mashaqqatli ishdir. Bir biriga yaqin qarindosh tillardan 
qilinadigan tarjimalarda bu katta muammo tug‘dirmasligi mumkin, lekin uzoq tillar 
uchun bu o‘ta murakkab holdir. Chunki xalqlar yiroq, til oilalari ham boshqa boshqa. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
683

---

Bundan tashqari turli xalqlarning jumladan: G‘arbliklarning yashash tarzi, 
madaniyati, kiyimlari, bosh kiyimlari, poyafzallari sharqliklarnikidan farq qiladi. 
Demak, tarjimon oldida XV asrda yashagan o‘zbek xalqining (odamlarning) 
kiygan kiyimlari ingliz kitobxoniga etkazish va ularda o‘zbeklar haqida, tasavvur 
hosil qilish muammosi paydo bo‘lgan. 
Bu muammolar quyidagilar: Shayx yuvinib hirqa kiydi(2.34) 
Bir kuni u aysh jomidan nush etayotib ko‘chadan o‘tib borayotgan janda kiygan 
ikki darveshni ko‘rdi. Beliga zunnorni mahkam bog‘lab kofirlarni o‘zimdan xursand 
qilay (1.322 b). U hiyla bilan egniga xizrnikiga o‘xshash yashil chakmon tashlab 
olgan bo‘lib, o‘z nafsini ana shu yashil rang bilan xursand qilib yuradi. (298 b). Uni 
ushlab olib, soyaboni va tojini boshiga urdilar bo‘yra to‘nini esa buzib kuydirib 
yuboradilar. Chunki bu murid kiyadigan xirqa toza matodan bo‘lib, u qizil yashil va 
sariq nakshlar bilan ziynatlangan edi. (356 b). Egnigdagi yashil libosing bilan shohni 
izla yo‘ldan ozganlarga Xizr kabi yo‘l ko‘rsat (2.291 b). Zuxdu tasbehu ridongizdan 
uyat sizga! Kovush, salla va hassangizdan uyat sizga! Bu damda qo‘lidagi hassasi 
xuddi uy ustuniga o‘xshash uning gavdasini suyab qoldi. Bu masxaraboz o‘z boshiga 
kungurali toj qo‘ydi (4.300 b). Chunki menga toj nasib etgan, boshimda oltin tumog‘a 
zar tojim bor. Beliga zunnorni mahkam tang‘ib, bu tasavvuf peshvosi bo‘lgan 
SHayxni kofir qiladilar. U maet holda but oldida sajda qildi, egnidagi pirlik xirqasini 
olovda ko‘ydirdi va «kallamul lohni» o‘tga tashladi. (3.336 b). Ko‘ylagiga 
rangbarang go‘zal naqshlar solingan bo‘lib, ularda Rum va farang ustalarining jon 
chekib mehnat qilganliklari ko‘rinib turibdi. (3.326 b). Bu tubantabiat yana shunga 
teng keladigan boylikni to‘niga gir aylantirib tikib olgan edi. (362 b). Yuz ming iltijo 
bilan egniga janda kiydi. (3.375 b). Ammo uning qo‘lidan janda kiygan devonani 
ishini qilish kelmaydi. (3.397 b). Kiyim tikuvchi o‘z ustaxonasiga borib shoh kiyimi 
uchun zarbof to‘n tikmoqqa ish boshladi. 
Yuqoridagi jumlalardagi ajratib ko‘rsatilgan kiyim nomlariga quyida izoh 
berishga xarakat qilamiz. Xirqa Dag‘al matolardan, qurab tikilgan libos, darveshlar 
kiyimi. Juldur kiyim. 
Janda Darveshlar va qalandarlarning uloq quroq to‘ni. Zunnor (arabchilvir) 
charmdan yasalgan maxsus kamar belbog‘. Arab xalifaligi davrida musulmon davlati 
xududida yashab boshqa dinga e’tiqod qiluvchilar asosan (yaxudiylar, xristyanlar) 
musulmon emasligining belgisi sifatida zunnorni taqishgan. Chakmon odatda jun 
matodan tikiladigan erkakcha uzun to‘n. Bo‘yra to‘n Tozalangan qamish cho‘pidan 
to‘qilgan to‘n (cho‘pon). Kovushpoyafzal turi, odatda maxsi bilan yoki sappoychang 
kiyiladigan oyoq kiyim turi. O‘zbeklarning milliy oyoq kiyim turi. Salla Nomozxon 
erkaklar boshiga kiyadigan, uzun oq mato. Hassa Qo‘lda tutib erga tirab tayanib 
yurish uchun silliq qilib ishlangan uzun tayoq. 
Zarbof to‘n zarda naqshlar bilan tikilgan to‘n. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
684

---

Ana endi bu so‘zlarning muqobillarini ko‘rib chiqamiz. 
The Shaik washed himself and put on the customary Muslim clothes (9.73 p). 
One day when he was in his visual state of inebriation he saw two dervishes clothed 
in robes pass him on the street (9.89 p). Let me inside the unbeliever's tavern tie on 
the Christians belt and hang the icon (9.51 p). He had a green coat on like the one 
Hizr used wear and his lust was satisfied by that green color (9.26 p). They stick 
down his fan and crown from his head and his . grass robe was destroyed and burnt 
(9.40 p). This dervish was wearing the clothes of a Sheikh, the material was new and 
his robes were decorated with green and yellow ornaments. See the king with your 
green coat and show the way for the lost ones as Hizr (9.19 p). Shame on you for 
your religious garb, for your Islamic foot wear and staff . At that moment the staff in 
his hand buttressed his body just like a house pillar. Finally the clown put a notched 
crown on top of his head. (9.310 p). They call me the king of birds because I was 
bestowed a golden helmet. The metal cap that is used for trained hunting falcons in 
Central Asia (9.38 p). They tightened the Christians cord around his waist and the 
Sufi leader became an unbeliever. In his drunken state, he worshiped in front of the 
idol burned the tattered remains, of his old robes of authority and flung the Quran in 
to the fire (9.66p). Her dress had color on color and beautiful decoration. One could 
observe the soul bearing labor done by Roman and Europe expert (9.55 p). 
This dervish was wearing the cloths of a sheik, the material was new and his 
robes were decorated with green and yellow ornaments .This harsh man also had his 
robe stuffed with a comparable amount of treasure. And with one thousand pleas and 
clothed himself in the rags of a dervish. However, it cannot do what dervishes who 
wear tattered clothes can do .He tore his robe, threw down his turban and mourned 
for the person who had fallowed his advice. A tailor went to his workroom and began 
to make a brocaded robe for the Shah to wear. Finally the clown put a notched crown 
on top of his head. Footwear - boots and shoes. The word is used chiefly by 
tradesmen. Turban - a long piece of cloth wound round the head. It is warm chiefly 
by men in India. Staff - a strong stick or pole, longer than a walking stick, used to 
help a person in climbing or as a weapon. 
Hulosa qilib aytganda o‘zbеk rеаliyalаrini ingliz tiligа tаrjimа qilishdа 
trаnskriptsiya, trаnslitеrаtsiya, izоhlаsh, tushuntirish, shаrhlаsh, muqоbil 
vаriantlаrdаn fоydаlаnish kаbi tаrjimа usullаri sаmаrаli usullаrdаn hisоblаnаdi. 
Bundаy usullаrni qo‘llаshdа tаrjimоnlаr kоntеkstning o‘rnigа, аsаr muаllifining 
mаzkur rеаliyani ishlаtishdаn ko‘zlаgаn mаqsаdigа e‘tibоr bеrish tаlаb qilinаdi.