Baki döVLƏt universiteti

X mühazirə 
 
 
355
itirilmiş müstəqilliyi bərpa etmək uğrunda mübarizəyə 
başlayaraq sanki bolşevik Rusiyasından və Stalindən intiqam 
almaq istəyirdilər. Sovet rejimi ilə razılaşmaq istəməyən bir çox 
azərbaycanlı döyüşçülər qəsdən  əsir düşür və Azərbaycanın 
milli istiqlalını yenidən bərpa etmək ümidi ilə alman əsgərləri 
ilə birlikdə bolşevizmə qarşı birgə mübarizə aparırdılar. Eyni 
zamanda bolşevik istilasından sonra Almaniyada və digər 
Avropa ölkələrində mühacir olmuş azərbaycanlılar Vətən 
həsrəti ilə yaşayırdılar. Mühacirlər 
əsir düşmüş 
azərbaycanlıların içərisində ayrıca milli legionların yaradılması 
və  ən mühümü isə Almaniyanın Azərbaycanın müstəqilliyinin 
tanıması istiqamətində intensiv iş aparırdılar. Əsir düşənlər isə 
çox idi. Alman tədqiqatçısı P.Mühlen yazırdı ki, 1941-ci il 
noyabrın 1-nə  qədər 2 milyondan artıq sabiq Qırmızı Ordu 
döyüşçüsü əsir düşmüşdü. Şərq Nazirliyinin rəhbəri Rozenberq 
əsir düşənlərin 3,6 milyon olduğunu göstərirdi.  Ə.Fətəlibəyli-
Düdənginskinin məlumatlarına görə  əsir düşənlərin 150 min 
nəfəri Azərbayan türkü, 1 milyona qədəri isə bütün türklərin və 
qafqazlıların olduğu göstərilir. 
Qeyd etməliyik ki, əsir düşənlərlə alman komandanlığı 
«ali irq» ideologiyası ilə davranır, onların qaldığı düşərgələrdə 
kütləvi xəstəliklər yayılır və on minlərlə adam acından, 
soyuqdan məhv olurdu. Təkcə bir düşərgədə 30 min əsirdən 28 
min nəfəri tif xəstəliyindən ölmüşdü. Belə ölüm hallarının 
qarşısını almaq məqsədi ilə də Milli legionların yaradılmasının 
əhəmiyyəti böyük idi. Milli legionların yaradılmasında 
görkəmli vətənpərvər, xalqını  və  Vətənini sevən mayor Əbdül 
Rəhim bəy Fətəlibəyli-Düdənginskinin böyük xidmətləri 
olmuşdur.  Ə.Fətəlibəyli- Düdənginski (Naxçıvanın Düdəngə 
kəndində doğulmuşdu) 1940-cü ildə Moskva Hərbi 
Akademiyasını bitirmiş  və ailəsi ilə birlikdə Litvaya getmişdi. 
O, Baltikyanı döyüşlərin birində almanlara əsir düşmüş  və 
1941-ci ilin noyabrında Hitlerə  məktub yazaraq Azərbaycan 
Azərbaycan  
İkinci dünya müharibəsi dövründə 
 
356
legionlarının yaradılması fikrini bildirmişdi.  İlk  əvəl Hitler bu 
məsəlyə diqqət vermədi. Çünki sürətlə irəliləyən alman ordusu 
1941-ci ilin sonuna qədər müharibəni başa çatdırmaq fikrində 
idi. Ancaq məlumdur ki, Moskva yaxınlığında alman orduları 
ağır məğlubiyyətə  uğradı  və müharibə uzandı. Bundan sonra 
müxtəlif legionların, o cümlədən Azərbaycan legionlarının 
yaradılmasına Hitler və onun komandanlığı razılıq verdi, sovet 
ordusuna qarşı döyüşlərdə müxtəlif xalqların gücündən istifadə 
etməyə başladı.  
Rozenberqin təklifi illə Hitler 1941-ci il dekabrın 22-də 
Milli legionların yaradılması haqqında  əmr verdi. 1942-ci ilin 
baharında Milli legionların yaradılması  işinə başlandı.  İlk 
legionlar işğal altında olan Polşada yarandı. Legionlara 
rəhbərlik edənlərin 20-25 faizi alman zabitləri idi. Həmin 
legionlarda 1941-ci ildə Almaniyaya dəvət olunan M.Ə.Rə-
sulzadənin «Üçrəngli bayraq» əsəri  əldən-ələ  gəzirdi. Sabiq 
legionçulardan Məhəmməd Gəngərli və  Kərrar  Ələsgərlinin 
məlumatlarına görə «Boz qurd», «Cavad xan», «Aslan» və b. 
taburlarda qruplaşdırılan Azərbacyan legionerlərinin sayı 70 
mindən çox idi. Hər bir Milli legionda almanlar tərəfindən 
maliyyələşdirilən «Azərbaycan», «Milli birlik», «Hücum» 
qəzetləri nəşr olunurdu. Qəzet səhifələrində «bolşeviklərə qarşı 
mübarizəyə» ruhlandırılan məqalələr,  Ə.Cavad, M.Müşfiq, 
A.İldırım və başqalarının şeirləri dərc edilirdi.
 
Bütün legionerlər alman forması geyinməyə  məcbur 
edilirdi. Lakin onların sol qollarında üç rəngli bayrağımız və 
ay-ulduz həkk olunmuş fərqlənmə nişanı var idi. 
Ə.Fətəlibəyli-Düdənginski yazırdı ki, Stalin Hitlerlə 
Polşanı bölən, Baltik ölkələrinin müstəqillyini  əlindən alan, 
Finlandiyanı darmadağın edən vaxt biz nəfəsimizi içimizə çəkib 
gözləyirdik… biz atalarımızın ənənələrini tapdalayıb xalqımızı 
kölə halına salmış Böyük Rusiya uğrunda vuruşa bilməzdik… 
Buna görə  də bolşevizmin kölə etdiyi xalqlarla yanaşı, 

---

X mühazirə 
 
 
357
azərbaycanlılar da almanların tərəfinə keçərək, onlarla birlikdə 
Vətənin azadlığı və müstəqillyi uğrunda mübarizəyə qoşulurdu 
və bu əhval-ruhiyyə əsir düşənlərin qəlbinə hakim idi. 
1942-ci ilin əvvəllərindən formalaşmağa başlayan 
Azərbaycan legionları döyüşlərdə bir sıra ciddi uğurlar 
qazanmış, Kubana, Şimali Qafqaza qədər gəlib çıxa bilmişdi. 
K.Ələsgərli yazırdı: «Gün kimi yadımdadır.  Şimali Qafqazda 
ağsaqqal çeçenlər və b. bizi ata-baba qaydalarınca qarşılamağa 
çıxmışdılar. Mümkün qədər tezliklə Azərbaycana çatmaq və 
ölkəmizi bolşeviklərdən azad etməyə can atırdıq. Bizə 
bolşevizmi məhv etmək, repressiya illərində öldürülən qohum-
qardaşlarımıza görə Stalindən intiqam almaq hissi hakim 
kəsilmişdi.
 
Legionerlərdən çoxu döyüşlərdə göstərdikləri 
qəhrəmanlığa görə orden və medallarla təltif edilmişdilər. 
Azərbaycanlı legionerlərin döyüşlərdə ilk uğurları Qafqaz 
cəhbəsində qazanılmışdı. Bu döyüşlərdə F.Düdənginski 
xüsusilə  fərqlənmişdi. Azərbaycanlı legionerlərin bu uğurları 
alman komandanlığı  tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi. 
Azərbaycanlı legionerlərin qəhrəmanlığını qiymətləndirmək 
üçün iki orden: «Azərbaycan istiqlaliyyəti» və «Boz Qurd» 
ordenləri təsis olunmuşdu. Azərbaycanlı legionerlərin 
qəhərəmanlığı barədə  məlumatlı olan Hitler erməni və 
gürcülərə nisbətən müsəlmanlara daha çox üstünlük verirdi. 
Məhz bu inama görə alman komandanlığı legionerləri yalnız 
döyüş cəbhəsinə deyil, hətta kəşfiyyata da göndərirdi.
 
Almaniya Xarici İşlər Nazirliyində Şərq mütəxəssisi olan, 
keçmiş Moskva səfiri  Şulenberq Hitlerlə razılaşaraq 1942-ci 
ilin aprelində Avropa ölkələrində  məskunlaşan tanınmış 
mühacirlərlə Berlinin məşhur «Adlon» otelində görüş  təşkil 
etdi. Bu tarixi görüş «Adloniada» adlandırıldı və mayda təşkil 
edildi. Görüşə M.Ə.Rəsulzadə  də  dəvət olunmuşdu. Onu da 
qeyd edək ki, Hitlerin «ali irq» ideologiyasını və türk-tatarlara 
qarşı mövqeyini kəskin tənqid edənlərdən biri M.Ə.Rəsulzadə 
Azərbaycan  
İkinci dünya müharibəsi dövründə 
 
358
idi. M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi altında Milli Azərbaycan 
Komitəsi fəaliyət göstərirdi. M.Ə.Rəsulzadə Almaniya ordu 
rəhbərliyi, Xarici İşlər Nazirliyi və  Şərq Nazirliyi ilə uzun-
uzadı danışıqlar apardı. Bu danışıqlarda əsas məsələ Almaniya 
tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması idi. Lakin 
danışıqların bir nəticə vermədiyini görən M.Ə.Rəsulzadə 1942-
ci ilin sonlarında Almaniyanı tərk etdi. 
Rozenberqin istəiynə  rəğmən üç nəfərdən ibarət təşkil 
olunan Azərbacyan «İrtibat Heyəti»nə mayor Ə.Fətəlibəyli, 
«Qafqaz» qrupunun fəalı Fuad Əmircan və 1920-ci ildə Azər-
baycan Parlamenti tərəfindən Paris Sülh konfransına göndərilən 
Abbas bəy Ataməlibəyov daxil edildilər.  Ə.Fətəlibəyli-
Düdənginski böyük enerji ilə azərbaycanlıların hüquqlarını 
müdafiə edir, almanlarla o qədər də asan olmayan iş birliyi 
yaradır, mürəkkəb tarixi şəraitdə Azərbaycanın müstəqilliyinin 
tanınmasına çalışırdı. Bu məqsədlə 1943-cü ilin noyabrında 
Berlində 300 nəfər soydaşlarılmızın iştirak etdiyi qurultay oldu. 
Qurultayda Rozenberq də  iştirak edirdi. Qurultayda hələ 
Azərbaycanın müstəqilliyini tanımayan Almaniyanın siyasəti 
tənqid edildi. Qurultayda Ə.Fətəlibəyli-Düdənginskinin 
məruzəsi üzrə 5 bənddən ibarət qərar qəbul edildi.
 
Qurultayda qəbul edilən qərarların böyük əhəmiyyəti 
oldu. Hitlerin müsəlmanlara inamı artdı. 1943-cü ilin payızında 
Berlində mühacir Azərbacyan Parlamenti və Azərbaycan 
Hökuməti yaradıldı. Hökumətin başında  Ə.Fətəlibəyli-
Düdənginski dururdu. Almaniya hökuməti «Mühacir 
Azərbaycan hökuməti»ni tanıdı. Bu hökumət 1944-cü ilin 
qışınadək fəaliyyət göstərmişdi.  
Azərbaycan Milli legionu Fransanın cənubunda 
almanlarla birlikdə müttəfiqlərin qoşunlarına qarşı döyüşlərdə 
iştirak etdi. 1944-cü ilin iyununda ikinci cəbhə açılandan sonra 
almanların vəziyyəti ağırlaşdı, amerikan qoşunları Atlantik 
sahillərini  ələ  keçirdi.  Bu  zaman  geri  çəkilən almanlarla 

---