Bala ta`rbiyasında naqıl – maqallardan paydalanıw

 Bala ta`rbiyasında naqıl – maqallardan paydalanıw .

Bala janlı xalqımız perzentlerin du`n`ya maldın` miyrasxorı, shan`arag`ıma tu`tin tu`tetip, kelesi a`wladqa jalg`astırıwshı da`neker dep, besikten baslap ta`lim-ta`rbiya berip u`lken u`mit penen qatarg`a qosqan. Jaratılıs xalıqtın` sotsial turmısı haqqında ko`z-qarasların jaslardın` sanasına jetkeriw ushın ta`biyat, ja`miyet, ta`rbiya haqqındag`ı bilim qag`ıydaların balanın` zerdesine quyıp otırg`an. Bul xalıqtın` o`zine ta`n aqıl ag`artıwshılıq qag`ıydası, bul qag`ıydanın` a`hmiyetli ta`repi sonda, ol neshe mın` jıllardan beri o`z ta`jiriybesinde sınap, oylap, o`lshep, piship ko`rgen.

Balaların mollag`a bererde «Eti senniki, su`yegi meniki» dep durıs ta`lim-ta`rbiya alıwı ushın udayı qadag`alap barg`an. Biraq balanı tayaq penen emes, u`git na`siyat, uyaltıw, eskertiw, ken`es beriw, aldastırıw, xoshametlew «Aqıl jasta emes basta» alım bolsan` dep marapatlaw arqalı ta`lim-ta`rbiya beriwdi ha`m og`an ko`nbegen balanı zorlaw, jazalaw, qorqıtıw menen ta`rbiyalawg`a bolmaytug`ının eskertedi. Tayaqtan beden qabaradı, ızadan janın` qabaradı. Adamlar oqıp ju`rip aqıllı boladı. O`mir ta`jiriybesinde solardın` abzallıg`ın ko`rip bilgen ata-babalar o`zinen son`g`ı a`jdadlarına mudamı aqıllı, bilimli bolıwg`a shaqırıp, «Aqıl o`nerdin` miywası», «O`ner altın bilezik», «u`yreniw ushın jasa, jasaw ushın u`yren» dep zinharlap kelgen. «Balalı u`y bazar, balasız u`y mazar», «Bala u`ydin` gu`li», «Otız ulım bolsada ornı basqa» dep ko`p balalı bolıwdı o`zlerine ma`rtebe, baylıq dep esaplap, «Kesewin` uzın bolsa qolın` ku`ymes, ag`ayinin` ko`p bolsa adam tiymes» dep o`zlerine qorg`an dep tu`singen.
On balası bardın` Ordalı xannan nesi kem,
Tog`ız balası bardın` to`reden nesi kem,
Segiz balası bardın` Sultannan nesi kem,
Jeti balası bardın` jetpesi bar m,
Altı balası bardın` alması bar m,
Eki balası bardın` ebindey g`ana halı bar,
Bir balası bardın` tek shıqpag`an janı bar.

«Atadan altaw tuwsan`da Watanın`a jalg`ızsan`»

dep ha`r bir balanın` jeke shaxs ekenligin eskertip ha`r qaysısı o`zinshe ma`rtlik, do`retiwshilik, iskerlik, uqıplılıqların ko`rsetip du`n`yada at qaldıratug`ın jetik insanlar bolıp jetilisiwin na`siyat etedi. Qudaydan bala tilegende ha`r qaysısının` usınday xosh qılıqlı, miynet su`ygish uqıplılıg`ı menen beriwin tileydi.
Ha qudayım pana ber,
Qulag`ı qasqa tana ber,
Sol tananı baqqanday,
Tal tayag`ı qolında,
Taltayıp turg`an bala ber,
Aqıl hushı menen ber,
Aqılı hushı bolmasa,
Esabın tapta ala ber, dep usınday qa`siyetlerge iye bolmay, Quda biyzarı bolıp shıqsa, qaytarıp ala ber, biy da`wlet aqılsız balanın` barınan jog`ı, «Bu`kirdi go`r du`zetedi» degendey, onı ta`rbiyalap bolmaydı, «jaman balanı jaqsı atada du`zete almaydı» degen keskirt juwmaqqa kelgen.
Naqıl-maqallarda ta`rbiyanın` na`tiyjeleri haqqındag`ı xalıqtın` oy pikirleri, bergen bahası keskirt da`lilleri menen ashıp beriledi. Olarda adamlardın` jeke tu`siniklerindegi oyları menen minez qulqı mabalanıp yaki qaralanıp otıradı. «Qızg`ın qanlı adam makkar bolmaydı», «u`ndemeste ba`le bar», «Jaqsının` jatı bolmaydı, jamannın` uyatı bolmaydı», «Jaw o`tken son` qılıshın`dı tasqa shap», «Tirisinde qatnaspag`an ag`ayın, o`lgennen son` qum quyılsın ko`zine», «Jaqsının` giynesi bolmas, jaman adam giyne tutsa umıtpas», «Kiyim kiygen menen qız sulıw bolmas, jurttan asqan aqıl xushı bolmasa», «On gu`linen bir gu`li ashılmag`an» sıyaqlı ko`p g`ana naqıllarda adamnın` minezindegi unamlı ha`m unamsız qa`siyetleri obrazlı tu`rde sızıp berilip onı alg`a ilgeriletiwinde sheksiz pazıyletlerdin` og`an joldas bola bertug`ının an`latadı.
Adamzat o`zine bergen baxıttın` qa`wpeki bolmay, jarasıg`ı menen bekkem bolıwın a`rman etken. Miynet penen tabılg`an nannın` tatlı bolatug`ının aytıp, onın` qa`dirine jetiwge shaqıradı. «Tez kelgen da`wlettin` payanı bolmas», «Miynet etsen` erinbey, toyadı qarnın` tilenbey», «Bir ata otız balasın bag`a aladı, otız bala bir atanı bag`a almaydı», «Kirpi tikende o`z balasın jumsag`ım dep su`yedi» dep mabalap o`sirgen jalg`ız balanın` ku`yigi tuwralı «Jalg`ız bala jawdan jaman», «Balan` ka`pir bolsa da kelinin` musılman bolsın», «Jaman u`ydi qayqısı biyleydi», «g`azg`a erip g`arg`anın` shatı ayırıladı» atlı naqıllarda bunday balalar on`lı xojalıqta bola almaydı, xojalıq bolsada erten`i joq ata-ana, el, xalıq tu`we balalarında basqara almaydı, tuwısqanlarının` qa`dirine jetpeydi, dep nalıydı. Ata-ana balası ushın juwapker, biraq iyt qutırsa iyesin qabadı degendey, betke shawıp u`lkenge qol ko`terip ju`rgen quda biyzar perzentti qaralap, «Jaman balanı jaqsı atada du`zete almaydı» degende ha`zirgi ku`nde el, jurt aldında o`zlerinin` pidayı isleri menen hu`rmetke bo`lenip kiyatırg`an a`diwli ata-analarda na`she shegip, ta`rtipsizlik islep, xalıq g`arg`ısına ushırap ju`rgen, perzentlerine na`siyatın o`tkize almay, ızası su`yekten o`tip ju`rekke taqalg`anların ko`rip namısın` keledi. Bul jerde de xalıq pedagogikası aldın boljap «Balanı jastan, qatındı bastan» dep eskertkenleri ma`lim. Bug`an itibar berip, a`dep-ikramlılıq penen qolay sharayat jaratıp kiyatırg`an xojalıqlarda ba`rqulla sıylasıq, mexir-muhabbat, sabır-qa`na`a`t penen «Birlik bar jerde tirilik bar» degen naqılg`a itibar bergen xojalıqlardag`ı balalardı ko`rip adamnın` ha`wesi keledi.
Meshkey toymaydi,
Toysa da juting'anin qoymaydi.
Basi awirmag'an baqsig'a baradi.
Ta'wekel qilda tas jut,
A'jel jetpey o'lmeysen'.
Jayilip tabilg'an mal oljа,
Awirip jazilg'an jan olja.
Jani ashimastin' qasinda,
Basin' awirmasin.
Qarang'an qarap qalmas.
Qarmaq salg'an qartaymas,
Аrg'imaq mingen qarimas.
Sawliq bolsa,baglik tabilar.
Аwiriwdi jasina a'shkara qiladi,
O'limdi jasirma masqara qiladi.
Basi awirmag'annin' Quday menen ne isi bar.
Bulau-bulaudin' izi jilaw,
Iyesiz awiriwdi,
Ariwaqsiz porqan bag'adi.
Awiriwg'a alti shabaq as bolama.
Jaqsi as,jaman awiriwg'a em.
Qotir qoldan jug'ar.
Siniqtan kettik jaman.
Siniqtan basqanin' ba'ri jug'adi.
«Zamanına qaray amalı», «Sap denede sap altın», «Elim dep jurtım dep ku`yip, janıp jasa», «İlim menen er ko`gerer, jawın menen jer ko`gerer», «Watansız adam baxıtsız bu`lbu`l», «Jawg`a janın`dı bersen`de, sırın`dı berme», «Boy jetken jerge oy jetedi», «Talap tulpar, ilim sun`qar», «İlim o`mir shırag`ı», «Ga`z turısı ha`z», «Oqıw oyın`dı du`zeydi, ko`pshilik minin`di du`zeydi», «Adamnın` ba`ri birgelki, qa`siyet penen shında bar, biyik aqıl, teren` oy, salamat bolg`an janda bar», «Kerbaz adam qıdırımpaz, ha`lsiz adam jag`ımpaz boladı», «Ta`rbiya menen gu`l o`sedi, so`ylew menen til o`sedi» sıyaqlı xalıq awızeki do`retpesinin` jemisi bolg`an naqıl maqallardın` ma`nisinde og`ada a`hmiyetli ko`z-qaraslar, pikirler ideyalar ja`mlengen. Sonlıqtan jas a`wladlardı ha`r ta`repleme ruwxıy jaqtan jetik insanlar etip ta`rbiyalawda naqıl maqallardın` ornı girewli.
«Aqıl u`lkeygende kiredi, ta`rbiya tuwılg`annan baslanadı», «Ta`kirarlaw bilimnin` anası», «Jan`asın salmay eskisin buzba» degenge usag`an "a`rezsizlik zamanımızdın` sharapatı menen a`melge asırılıp atırg`an «Ta`lim haqqındag`ı nızam» ha`m «Kadrlardı tayarlawdag`ı milliy bag`darlama» nı iske asırıp atırg`an tariyxıy rawajlanıw basqıshlarına muwapıq xalıq pedagogikasının`da jan`a ha`m eski naqıl-maqallardın` jan`alanıp, zamang`a say jan`arıp u`les qosıp atırg`anın ko`rgen zamanlaslar «Qoy basına torg`ay jumırtqalap atırg`an» toq turmıslı, erkin zamanın maqtanısh penen xalıqtın` hasıl so`zi bolg`an naqıl maqallarg`a aylandıradı. Naqıl maqal aqıl ta`rbiyasın beriwde tuwrıdan-tuwrı yaki astarlı ma`nidegi ibaratlı so`zlerdi ko`rkemlep jetkeriwde balanın` oyın ken`eytedi du`n`ya tanıwına jol silteydi.
Ha`zirgi do`relip atırg`an naqıl-maqıllar ilim ha`m texnikanın` da`wir siyasatının` qansha rawajlanıp baratırg`anına qaramastan tek zatlardın` atqarıwshılıq xızmetin esapqa almag`anda onın` eski do`reliw sekili menen ko`rkemlew usıllarınan aytarlıqtay qashıqlap ketpeydi. Jan`a do`relip atırg`an naqıl-maqallarda balalardı ta`rbiyalawda olardın` tu`sinigine say so`zler menen jasandırıldı. Bul jag`daylardı esapqa almag`anda olardın` qollanıwdag`ı ta`sirshen`likti joq etken bolar edi. Ha`r qanday naqıl-maqal aytılıw ornına qaray balalardın` jas o`zgesheligin, qabıl etiw da`rejesin esapg`a alg`an jag`dayda qollanılsa paydalı ta`sirin beredi.
Jigit watan saqshısı,
Qız u`ydin` ko`rki.
Qız o`sse, el jasaradı,
Er jigittin` qızarg`anı o`lgeni.
Ha`r kimnin` tuwg`an jeri Mısır sha`ha`ri.
Elinen ayırılg`an diywana bolar.
Bir qarıs jerdi de kisige berme.
Ana jerin` altın bosag`an`.
O`z u`yim o`len` to`segim.
Watan bosag`adan baslanadı.
Nanda-nan, usag`ıda nan.
Abısın tatıw bolsa, as ko`p boladı.
Jaslıg`ımda miynet ber,
u`lkeygende ra`t ber.
Sıyaqlı naqıl-maqallar insannın` ku`ndelikli turmısında ushırasatug`ın ha`diyseler, o`tip atırg`an o`mirinin` mazmunlı bolıwında, qıyın jag`daylardan jol taba alıw ushın, ja`miyettegi adamlar, ag`ayın tuwısqanlar menen qarım-qatnas jasawda, jaqsı menen jamannın` parqın ajırata biliwde, insannın` ruwxıy keypiyatın ko`teriwde, du`n`yag`a ko`z-qarasının` rawajlanıwında, o`zinin` is-ha`reketlerin basqarıp, ta`rtipke salıp turıwında u`lken a`hmiyetke iye.