Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti fizikaviy va kolloid kimyo kafedrasi

I.3. Nikel(II) Kadmiy(II) Rux(II) ni fotometrik, atom-absorbsion va boshqa fizik-kimyoviy metodlar yordamida aniqlash .

Ni ni (5-nitropiridilazo)-rezortsin bilan va 2-(5-nitro-2- piridilazo) dietilaminofenol (xromagen) reagentlari bilan spektrofotometrik aniqlash metodikasini ishlab chiqishgan .Kompleks hosil qilish jarayoni o’rganilgan va pH muhit,nur yutilish maksimumi va boshqalar kabi optimal sharoitlari topilgan [13]. Xloridli,nitratli va rodanidli eritmalardan olingan xloroformdagi oktadetsilamin (AT) ning mis(II) va nikel(II) piridilazorezortsin eritmalari bilan ekstraksiyasi o’rganilgan. nisbatlari 1:1:1 (pH=3,5), nisbatlari 1:2:1 (pH=4,5) ga teng. (piridilazorezortsin).Mis va nikelning xilma-xil ligandli komplekslarining ekstraksiya konstantalari aniqlangan.pH=3.5-4.5 sohalarda ekstraktsiyalanuvchi birikmalar tarkibini tasdiqlash uchun ,,Muvozanat siljishi’’ metodi qo’llanilgan.Taqsimlanish koeffitsienti va ekstraksiyaning konsentratsion konstantasi hisoblangan. Ni ni xromazurol B(I), xinolin (II) va tsetiltrimetilammoniy bromid (III) bilan pH=10,0-11,5 da yashil kompleks hosil qilishiga asoslangan Ni ning mikromiqdorini spektrofotometrik aniqlash metodi ishlab chiqilgan.Kompleksning nur yutilish maksimumi 635nm da kuzatiladi 35*10⁵ga teng.Darajalangan grafik chiziqliligi 0.320-5.0 mkg/ml Ni(II) intervalida bajariladi.Komponentlarning kompleksdagi nisbati Ni:I:II:III=1:2:2:4.Xalal beruvchi bir qator ionlar ta’siri va ularni bartaraf etish usullari o’rnatilgan .Ruda tarkibidagi Ni (II) ni aniqlash uchun bu metodika qo’llaniladi. Ni²⁺ ga fotometrik reagent sifatida,mualliflar natriy izoamil ksantogenanti (IAK) ni qo’llashgan .Ishda pH=6,8-8,0 optimal , MCK 1,2*10⁴ .Kompleksning maksimal nur yutishi 360 nm da kuzatiladi.Me :R=1:2 kompleks tarkibining nisbati.Eritmadan Ni²⁺ ionlarini topish uchun ekstragent sifatida naftalin qo’llangan.Ber qonuniga bo’ysunishi metall konsentratsiyasining 2.0-37.0 mkg/ml intervalida kuzatiladi.Sendel bo’yicha sezgirlik 0.0047 mkg/sm3 ga teng.Ni²⁺ ni aniqlashda CH3COO- ( 1000),S₂O₃ 2- (30),SO₄ 2- (20), nitrat (30),Br- (70),SCN- (100), F - (95) va Cl- (95) ionlari halal bermaydi. Svetofotometrik metod 0.05-1.0 mkg/ml nikelni va 0,15-5,0 mkg/ml ruxni alohida aniqlash uchun ishlab chiqilgan .4-(2-tiazolilazo)-rezortsin bilan modifikatsiyalangan C-120 markali kremnezemdagi mis,kobalt,rux, nikelni konsentrlashning optimal sharoiti topilgan va komplekslarning svetometrik tavsiflari aniqlangan.Nikelni quyi aniqlanish chegarasi 0,05 mkg/ml ni tashkil etadi.Bu metodika tuproq analiziga qo’llanilgan. Vanadiy , xrom, mis va nikelni 2 qatlamli tashuvchida oquvchan rejimda bir vaqtning o’zida sorbsiyalanib konsentrlash va ularni diffuz qaytar spektroskopiya 12 metodi bilan aniqlash yo’llari o’rnatilgan.Tashuvchi –poliakrilonitril tolasining bir qavati (qatlamli) anion almashinuvchi bilan to’ldirilgan. Boshqa qatlami esa, kation almashinuvchi bilan to’ldirilgan. Metod ikki disk oralig’idagi yacheykada analiz qilinayotgan eritmani chayqatish yo’li bilan birinchi diskda vanadiy, xrom, nikel va misni, ikkinchi diskda bir vaqtning o’zida konsentrlashga asoslangan. ПАНВ-АВ-17 diskda dastlab vanadiy 0,1 molyarli HCl dagi 8-gidroksixinolin -5-sulfokislota bilan keyin xrom 1,5-difenilkarbazid bilan aniqlanadi; vanadiy kompleksi 1,5 molyarli H₂SO₄ va askorbin kislotasi bilan parchalanadi. ПАНВ-КУ-2 diskda nikel dimetilglioksim bilan va mis natriyning dietilditiokarbaminati bilan aniqlanadi; nikel kompleksi 1 M li HCl da parchalanadi, selektivlik omillari aniqlangan. Dinamik rejimda (mkg/ml) sorbsion-spektroskopik metodikasi ishlab chiqilgan; birgalikdagi ishtirokida 0,01 - 0,05 (V), 0,002-0,015(Cr), 0,02-10(Ni) , 0,02-0,15(Cu). Elementlarning turli nisbatida model eritmalar analizining natijalari keltirilgan Sr< 0,1).Bir namunadan uch elementni aniqlashning davomiyligi 25-30 min.ni tashkil etadi. 7000 c da boradigan va rux,nikel,kobalt tuzlari bilan modifikatsiyalangan normal fazali ЮССХ (yuqori samarali suyuqlik xromotografiyasi ) silikageli uchun qator yangi qo’zg’almas fazalar sintezlangan.Olingan sorbentlarda asosiy xarakterdagi organik moddalar to’planishining ortishi,ajratib olishning selektivligining ortishi va boshlang’ich va sintezlangan silikagel bilan taqqoslanganda 8 marta samaradorlik ortishi qayd etilgan.Eksperimental natijalar boshlang’ich va sintezlangan silikagelga adsorbilangan piridinning IQ spektrlarini interpiratsiya(sharh)lash asosida tushuntirilgan. Nikel ionlari bilan modifikatsiyalangan silikagel sirti kislotaligiga yuqoriroq ekanligi ko’rsatib o’tilgan.Fullerinlarni ajratib olish misolida sintezlangan sorbentlar afzalligi ko’rib chiqilgan,Ni(II), Zn(II) va Cd(II) ni suvli eritmaridan sorbsion konsentrlash uchun polimer nitrosellulozali membrananing modifikatsiyalovchi reagentlari sifatida dietilamino va gidroksiguruhlarga ega (tio) fosforillangan (tio) mochevina va (tio) amidlar taklif etilgan[23]. Immobilizatsiyalovchi (xarakatsizlantiruvchi) reagentlar bilan metall ionlarini bog’lash konstantalari eritmadagi manomer ligandlarga nisbatan 1,5-2,5 marta ko’p.Konsentrlash koeffitsientlari 1950-3500 ni tashkil etadi.Tioamid va n-(tio)- fosforillangan tiomochevina bilan modifikatsiyalangan nitrosellulozali membranani qo’llash bilan kompleks birikmalar ko’rinishidagi Cd(II),Zn(II),Ni(II) larni topish va konsentrlash usullari ishlab chiqilgan.Nikel qoldig’ini 1-(2- piridilazo)-2-naftol (ПАН) bilan kompleks hosil qildirib,uni mikrokristallik naftalinga adsorbsiyasidan keyin atom-adsorbsion aniqlash metodi ishlab chiqilgan. 3,3,5,5-tetrametil benzidin periyodat bilan oksidlanish reaksiyalarida Cd(II),Ni (II),Zn (II)larni ingibirlovchi ta’siri aniqlangan. Reaksiya borishning optimal sharoiti ma’lum va eritmadagi 1-10 mkg/ml,Cd(II),Ni(II),Zn(II)ni aniqlash metodikasi ishlab chiqilgan.Indikatorli reaksiya qator tashuvchilarda olib boriladi. Eng ko’p ingibirlovchi effekt kremnezem asosida ЮКХ (yupqa qatlamli xromatografiya) uchun kadmiy (brombenzotiazo)ga o’rnatilgan reagent bilan 14 kremnezem plastinkalari qo’llaniladi. Jarayon tezligini vizual qayd etish bilan 1-3-mkg/ml nikelni aniqlashning selektiv test-metodikasi ishlab chiqilgan. Dimetilglioksimning indikator reaksiyasiga kirishishi nikelning manfiydan musbatga katalitik ta’sirining uzatilishiga imkon beradi va nikelni topish chegarasini kamaytiradi. 3*10^-4 -3*10^-4mkg/ml nikelni eritmada va 7*10^-4mkg ni ,,Sorbfill’' plastinkasi yuzasida aniqlash metodikasi ishlab chiqilgan.Arildiaminlarni periyodat bilan oksidlash reaksiyalaridagi metall ionlarining ingibirlovchi ta’sirining sabablari borasida tahminlar qilingan. Ma’lumki azobirikmalar yuqori sezgir reaksiyalar uchun ko’pgina metall ionlari bilan barqaror kompleks hosil qilish imkoniyatiga ega bo’lgani uchun analitik kimyoda muhim rol o’ynaydi. Piridinli azobirikmalar organik ligandlar sifatida ma’lum va shuning uchun ularning kompleks hosil qilsh xossasi va analitik imkoniyati har tomonlama tadqiqotlarning predmeti hisoblanadi.Olingan tadqiqot ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, O’z M.U kimyo fakulteti analitik kimyo kafedrasida sintez qilingan azobirikma 5-metil(piridil-2-azo)-1,8-aminonaftol-2,4- disulfokislotaning mononatriyli tuzi . (MPААNSS,S-2,4) bir qancha metall ionlari ,jumladan mis va nikel uchun ajoyib kompleks hosil qiluvchi va tanlangan reagent hisoblanadi.Olingan birikmalarning tarkibi va tuzilishi IQ va PМR spektroskopiyasi yordamida o’rganilgan.Olingan reagent suvda,spirtda yaxshi eriydi va qizil-binafsha rang ko’kimtir ko’rinishga ega.U ma’lum sharoitda Cu va Ni ionlari bilan suvda eruvchan,yaqqol bo’yaladigan barqaror komplekslar hosil qiladi.Ushbu reagentda metall-ion naftalin yadrosining oksi guruhi,piridin halqasining azoti va diazoguruhlari bilan o’zaro ta’sirlashadi va natijada esa xromofor (-N=N-) bo’lgan qo’shbog’lar zanjirining elektron zichligi aralashadi.Bunda reagentning rangi o’zgaradi va nur yutilish spektrida bataxrom siljish kuzatiladi.Nikel va misning S-2,4 bilan kompleks hosil qilishida tanlanganlik uning molekulasida elektrofill xossaga ega va shu bilan reagentlarning tanlangan ta’sirining muhim omili sanaluvchi pH=5-10 bo’lganda –OH reaksiyaga kirishgani tufayli gidroksilning kislotalilik xossasini orttiruvchi –SO₃H guruhi mavjudligi bilan tushuntiriladi.Bundan tashqari xromofor sistamalardagi nur yutilishlarini kuchaytirishda (-CH₃) alkil o’rinbosarlarining qobiliyati ularning piridin xalqasidagi almashinishda o- va p-orientatsiyalari bilan mos keladi. mis va nikel bilan komplekslari nur yutilishidan olingan spektrlar yuqori sezgirlik va kontrastlik 90 nm ni ko’rsatadi. Kompleksning optik zichligi 1440 minut davomida o’zgarmaydi. Mis va nikel komplekslarning reagent bilan stexiometriyasi (miqdoriy nisbati) muvozanat siljishi, Asmusning to’g’ri chizig’i va fotometrik titrlash metodlari bilan o’rganilgan.Nikel va misni aniqlashda ishqoriy metall ionlari xalal bermaydi. reagenti bilan komplaks hosil qilishida niqoblovchi modda va qator ionlarning ta’siri o’rganilgan va uni fotometrik aniqlashning optimal sharoitlari topilgan, metodning sezgirligi va tanlanuvchanligi aniqlangan ishlab chiqilgan fotometrik metod yordamida modelli aralashmalar analizi o’tkazilgan va olingan natijalarni metrologik baholash amalga oshirilgan.Barcha hollarda nisbiy standart chetlanish (Sr) 0,02 dan oshmaydi. Izlanishlar asosan nikel va dimetilglioksimning o’zaro ta’siri,undan ba’zi bo’yoq birikmalarini olish,muhitning tarkibi va xossalari,oksidlovchilarning bor yoki yo’qligi,reaktivlarning quyulish ketma-ketligini aniqlash uchun. Ammoniyishqorli muhitda reaksiya shu zahotiyoq amalga oshishi aniqlandi.Yod oksidlovchi sifatida nikel-dimetilglioksimning kompleks birikmasini hosil qilishda qo’shimcha ligand sifatida qatnashadi. Kompleksning chiziqli nur yutish ko’rsatkichi nikel konsentratsiyasiga bog’liq,eng yuqori intervali 5dan 50mkg/ml gacha.Nikelni eritmadan fotometrik aniqlash metodikasi ishlab chiqildi,oddiylik bilan tushuntirildi,aniq va qayta ishlab chiqildi. Adabiyotlar sharhi ko’rsatishicha , nikel va boshqa metallarni aniqlash uchun ko’plab organik reagentlar taklif qilingan,biroq ularning sanoqlisigina yuqori sezgir va selektivdir. Asosan sezgir bo’lganlarining selektivligi kam, selektivlarining sezgirligi oz. Shuning uchun nikelni aniqlashni yuqori sezgirlikka va tanlab ta’sir etuvchanlikka ega bo’lgan yangi aniqlash metodlarini ishlab chiqish dolzarb muammo hisoblanadi va ilmiy izlanishimizning asosiy maqsadidir. Shularni hisobga olgan holda men Ni(II)ni fotometrik aniqlash maqsadida piridil-2-azo—naftol-2 reagentidan foydalaniladi.