Beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ
Cədvəl 5. Avto nəqliyyat vasitələrinin üstünlükləri və nöqsanları
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Cədvəl 5. Avto nəqliyyat vasitələrinin üstünlükləri və nöqsanları
Üstünlükləri Nöqsanları - yüksək sürətlə müxtəlif məsafələrdəki az miqdarda neft məhsullarının çatdırılması; - daha çox manevr və yüksək çıxış; - yüksək operativlik. -yüksək istismar xərcləri, avtonəqliyyatla daşınma xərclərinin dəyəri dəmir yolu ilə müqayisədə10, 20 dəfə daha yüksəkdir; - avtosisternlərin nisbətən az yükqaşıma qabiliyyəti, sisternlərin boş hərəkətlərinə görə mobil nəqliyyat vasitələrinin natamam
yüklənməsi; Mənbə: П.Б. Катюха (2015) Основы нефтяного бизнеса. М.: Издательский центр РГУ нефти и газа. s.112-113.
Hava nəqliyyatı ilə neft nəqli üçün yüksək maya dəyəri səbəbindən ondan bu məqsədlə praktik olaraq istifadə edilmir. Neft məhsulları ağır çıxış yerlərinə çatdırılmalıdırsa, istifadə olunur. Bir qayda olaraq, neft məhsullarının hava nəqliyyatı ilə çatdırılması barellərdə həyata keçirilir. Hasil olunan Azərbaycanın nefti dünya bazarlarına bir neçə marşrut üzrə çıxarılır: Gürcüstanın Supsa, Rusiyanın Qara dəniz sahilindəki Novorossiysk limanı və Türkiyənin Ceyhan limanı. İlk iki kəmərin müsbət, eyni zamanda da mənfi cəhətlərinin olmasına baxmayaraq, Ulu öndər Heydər Əliyev doğru qərar qəbul edərək hər iki neft kəmərinin çəkilməsini tələb bildi. İlkin neft layihəsinin tətbiqi və onun dünya bazarlarına ixracı “Çıraq”, “Günəşli”, “Azəri” yataqlarında görülən işlərin sürətlənməsinə və AR-nın karbohidrogen resurslarının işlənməsinə yeni investisiyaların cəlb olunması üçün şərait yaratdı. Ancaq bu kəmərlər uzunmüddətli dövrdə yetərli deyildi. XX əsrin 90-cı illərində Azərbaycan öz neftinin nəqli üçün bir marşruta, yəni Şimal marşrutuna sahib idi. Azərbaycan nefti əsas etibarilə uzunluğu 1.330 km olan Novorossiysk-Bakı neft kəməri vasitəsilə Qara dənizin Novorossiysk limanına daşınırdı. Tərəflər Rusiya ərazisindən Azərbaycanın neftinin nəql edilməsinin hüquqi-texniki məsələlərini də razılaşdırdılar. Müqavilənin ilkin şərtlərinə müvafiq olaraq 1997-ci ilin sonlarında Azərbaycanın nefti Şimal boru kəmərinin vasitəsilə dünya bazarına çıxarıldı. Ölkəmiz neft nəqlində alternativ marşrutlar əldə etməkdən ötrü milli mənafeyə uyğun siyasət həyata keçirmişdir. Bütün siyasi risklərə rəğmən, 1996-cı il mart ayının 8-də Ulu öndər Heydər Əliyevlə Gürcüstan Prezidenti Eduard
37
Şevardnadze Tbilisidə Supsa-Bakı neft kəmərinin çəkilməsi haqda razılaşdılar. “Əsrin müqaviləsi”nin iştirakçısı olan şirkətlərin yaratdığı ARDNŞ, Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ), Gürcüstan hökuməti arasında bağlanmış üçtərəfli muqavilə “Çəraq”, “Günəşli” və “Azəri” yataqlarından hasil olunan ilkin Azərbaycan neftinin Supsa-Bakı neft kəməri vasitəsilə nəqlini nəzərdə tuturdu. Supsa-Bakı neft kəməri ilə ilkin neftimiz 1999-cu ildə ixrac edilməyə başlandı. Bu marşrutun əsas özəlliyi o idi ki, Azərbaycan nefti təmiz halda əsasən “Azəri light” markası altında dünya bazarına çıxarılırdı. Bundan başqa, kəmərin başqa bir özəlliyi neftin Novorossiyskə nisbətən Supsaya daha ucuz nəql edilməsidir. Belə ki, neftin bir tonunun Novorossiyskə nəqli 15.68, Supsaya nəqli isə 13.15 ABŞ dollarına başa gəlir. Supsa-Bakı kəmərinin istismara verilməsi Cənub Enerji Dəhlizinin bünövrəsini qoymuş və ölkəmiz öz müstəqilliyi tarixində ilk dəfə idi ki, neft nəqlində alternativ marşruta sahib olmuşdur. “Əsrin müqaviləsi” çərcivəsində hasil olunan neft (gündə 1 milyon barelə yaxın) Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri ilə dünya bazarlarına nəql olunmaqdadır (http://www.azerbaijans.com/content_1030_az.html, 2018) .
1999-cu ilin noyabrında ATƏT-in Turkiyənin İstanbul şəhərində keçirilmiş sammitində Türkiyə, Azərbaycan, ABŞ, Qazaxıstan, Türkmənistan və Gürcüstan prezidentləri tərəfindən Bakı–Tbilisi–Ceyhan Əsas İxrac Neft Boru Kəmərinin çəkilməsi haqqında dövlətlərarası müqavilə bağlandı (http://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Respublikasinin_muasir_enerji_siyasetinin_u gurlari-70164, 2018) . Bu hadisələrdən bir qədər sonra, 2002-ci il sentyabrında Bakı şəhərində, Səngəcal terminalında Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəmərinin əsası qoyuldu və inşasına başlanıldı. Sonralar bu kəmər Azərbaycan neftinin tez bir zamanda dünya bazarlarına çıxarılmasına imkan verdi, o cümlədən İpək Yolunun və türkdilli dövlətlərin də əsas magistral kəməri oldu. Ancaq BTC-də iştirak edən konsorsium üzvləri Rusiyanın strateji maraqlarına da tamamilə laqeyd qalmadılar, Türkmənistan qazının ixracı məsələsində ehtiyatlı oldular (Starçenkov Q., 2006, pp. 7-8) .
38
Tətbiq edilən nəqliyyat layihələri ölkənin maliyyə potensialının artırılmasına və onun regionda siyasi mövqeyinin möhkəmlənməsinə şərait yaratmışdır. Ancaq o dövrdə xam neftin təhlükəsiz və iqtisadi baxımdan səmərəli qaydada dünya bazarlarına çıxarılması mübahisə yaradan məsələ olmuşdur. Bütün bu çətinliklərə rəğmən, Ulu öndər diplomatik bacarığı və qətiyyətli mövqeyi nəticəsində regional layihələrin tətbiq edilərək Azərbaycanın neftinin dünya bazarlarına çıxarılmasına nail olmuşdur. Bu proses RF ilə 1996-cı ildə Novorossiysk-Bakı xətti ilə Azərbaycan neftinin ixrac olunması barəsində razılaşma əldə olunması ilə başlandı. 1997-ci ildən istifadəyə verilən bu xətt neftin nəqlindən qazanılan gəlirlərin 1995- ci illə müqayisədə 2 dəfə artaraq 10.4 milyon manata qalxmasına gətirib çıxarmışdır. 1997-ci ildə Azərbaycanın neftinin Qara dənizə çıxarılması üçün Gürcüstanla Tbilisi– Bakı–Supsa xətti ilə nəql olunması üçün saziş bağlandı və həmin xətt 1999-cu ildə istifadəyə verildi. Bundan bir müddət sonra isə daha xüsusi əhəmiyyətə malik Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəmərinin tikintisi haqqında Turkiyə, Gürcüstan, ABŞ, və Qazaxıstan dövlətləri ilə müqavilə bağlandı. Bu kəmərin inşası 2005-ci ildə başa çatdırıldıqqdan sonra istifadəyə verildi. Bu kəmərin fəaliyyət göstərməsi Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyətli bir hadisə idi. Qısacası, bu kəmərin istifadəyə verilməsi nəticəsində neftin nəqlindən qazanılan gəlir 2007-ci ildə özündən əvvəlki illə müqayisədə 13 dəfə artaraq 1 milyard manata çatdı. Bundan sonra neftin nəqlindən qazanılan gəlir hər zaman yüksək olmuş, o cümlədən 2009-2010-cu illərdə 1.5 milyard manata qalxmışdır. Başqa sahələrdəki əməkdaşlıqla yanaşı, müasir dövrdə Mərkəzi Asiyanın Azərbaycan üçün əhəmiyyəti daha çox iki sahədə özünü göstərir: enerji və nəqliyyat. Müstəqillik əldə etdikdən dərhal sonra Azərbaycan və Mərkəzi Asiya dövlətləri sahib olduqları karbohidrogen ehtiyatlarının çıxarılması və ixracına öz iqtisadi və siyasi müstəqilliklərinin möhkəmləndirilməsinin əsas vasitələrindən biri kimi baxırdılar. Bu nöqteyi-nəzərdən enerji resurslarının təhlükəsiz marşrutlar vasitəsilə dünya bazarına çıxarılması hər zaman AR-nın və onun karbohidrogen ehtiyatları ilə zəngin mərkəzi asiyalı qonşularının ortaq marağı olmuşdur. İxrac
39
marşrutlarının yaradılması haqqında Qazaxıstan, Türkmənistan, Azərbaycanın özünəməxsus planları olmuş, bu planlar bir-birindən fərqlənsə də, adətən üst-üstə düşmüşdür. Misal üçün, 1990-cı illərdə Qazaxıstan üçün prioritet “Tengiz” yatağından çıxarılacaq nefti Novorossiysk limanına nəql edəcək kəmərin inşası olsa da, rəsmi Astana ilk gündən Azərbaycanın təklif etdiyi Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri layihəsinə dəstək olduğunu bildirmişdi (Shirin. A, 2012, ss. 157-175) . Transxəzər neft daşımaları sahəsində Azərbaycan və Qazaxıstan arasındakı əməkdaşlıqda ilk ciddi addım isə 1998-ci ildə həmin ölkənin Ankarada Azərbaycan, Gürcüstan, Turkiyənin iştirakı ilə imzalanmış Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəmərinin tikintisinə dəstək bəyanatına imza atması olmuşdur. Bakı–Tbilisi– Ceyhan kəməri 2005-ci ildən fəaliyyətə başlamış və böyük həcmdə Xəzər neftini birbaşa Aralıq dənizinin vasitəsilə dünya bazarına çıxaran ilk kəmər kimi yaddaşlara həkk olunmuşdur. Kəmərin inşa edildiyi gündən indiyə kimi 2,1 milyard barel (280 milyon ton) Xəzər neftini Ceyhan limanı vasitəsilə dünya bazarına çıxarmışdır. Bu neftin çox hissəsi Azərbaycanın olsa da, milyonlarla barel Mərkəzi Asiya nefti də bu kəmər vasitəsilə dünya bazarına ixrac olunmuşdur (http://report.az/en/energy/oil-export-via-btcincreased-by-6/, 2017) . Müasir dövrdə Qazaxıstan Azərbaycan ərazisi ilə illik 5 mln. ton xam neft ixrac edir ki, bunun əsas hissəsi boru kəmərləri vasitəsilə deyil, dəmir yolu infrastrukturu ilə “KazMunayQaz”ın sahib olduğu Gürüstanın Batumi terminalına nəql edilir (http://abc.az/eng/news_07_02_2014_79238.html, 2017) . Onu da vurğulayaq ki, Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri karbohidrogen resursları ilə zəngin başqa Mərkəzi Asiya dövləti – Türkmənistan üçün ən əsas neft ixracı marşrutu rolunu oynayır. Türkmənistan hazırda hasil etdiyi neftin (illik 11,8 mln. ton – 201471) böyük hissəsini Azərbaycanın neft kəmərləri vasitəsilə ixrac edir. Türkmənistan Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri vasitəsilə 2013-cü ildə 3,3 mln. və 2014-cü ildə 5,6 mln. ton neft ixrac etmiş, 2015-ci il ilk 7 ay ərzində bu rəqəm 3,7 mln. ton olmuşdur (http://en.trend.az/ azerbaijan/business/2424933.html, 2017) .
Qazaxıstan və
Türkmənistan nefti
dünya bazarına çıxarılmışdır
40
(http://www.socar.az/socar/en/news-and-media/news-archives/news archives/id/9252, 2016) . Qazaxıstanın iri “Kaşaqan” yatağında istehsalın başlanması ilə bu ölkənin Azərbaycan vasitəsilə neft ixracını artıracağı gözlənilir. Yer üzünün ən iri neft yataqlarından olan (8-12 mld. barel çıxarıla bilən neft ehtiyatı) (http://www.equities.com/news/headline-/29.05.2016/, 2016) “Kaşaqan” yatağında neft hasilatı uzunmüddətli ləngimələrdən sonra, 2016-cı ilin oktyabr ayında yenidən başlanmışdır və 2020-ci ildə yataqda illik neft hasilatının 13 mln. ton olacağı gözlənilir (http://caspianbarrel.org/?p=37174, 2016) .
Azərbaycan Xəzər hövzəsinin neft-qaz hasil edən vacib ölkələrindən hesab edilir. 2017-ci il ərzində ölkədə 38,8 milyon ton neft hasil olunmuşdur. Bu həcmdə neftin 31,3 milyon tonu “Çıraq”-“Azəri”-“Günəşli”nin və “Şahdəniz”in (kondensat), 7,5 milyon tonu ARDNŞ-ə aiddir. 2017-ci ildə ölkə ərazisindən 35.3 milyon tondan çox neft ixrac edilmişdir. AR-dan ixrac edilən xam neftin təqribən 82-83%-i Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri ilə nəql olunur ki, bu da Gürcüstanın və Türkiyənin Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyətini daha da yüksəldir (Cədvəl 6).
Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|