Biologiyani oʻqitishda oʻquvchilarda dunyoqarashini tarbiyalash. Вiologiyani
oʻqitishda oʻquvchilarda ekologik tarbiyani shakllantirish.
Reja:
1.O‘quvchilarda ilmiy dunyokarash vatafakkurni shakllantirish. 2.Biologiyani
o‘kitishda ukuvchilarni ma’naviy-axlokiy, vatanparvar
lik, ekologik, estetik, iktisodiy, jismoniy. gigienik, mexnat va baynapminal
tarbiyalash masalapari.
3.Biologiyani o‘kitishda ta’lim - tarbiyaning uzviyligini ta’minlash yo‘llari.
Asosiy tush uncha va tayanch so‘zlar
Ilmiy dunyokarash va tafakkurni shakllantirish. o‘kuvchilarni ma’na-
viy-axlokiy, vatanparvarlik. ekologik, estetik, iktisodiy, jismoniy, gi gienik, mehnat
va bapnalminal tarbiyalash masapalari. ta’lim - tarbiyaning uzviyligi.
O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash soxasidagi davlat siyosati
insonni intellektual va ma’naviy-axlokiy jixatdan tarbiyalash bilan uzviy boglik
bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orkali barkamol shaxe -fukaroni shakllantirishni
nazarda tutadi.
Ushbu vazifalarni xal etish uzluksiz ta’lim tizimida o‘kitiladigan barcha o‘kuv
fanlari katori biologiyaning xam zimmasiga yuklanadi. Barkamol shaxe - fukaroni
shakllantirish vazifasining muvaffakiyatli xal etilishi avvalo, o‘kuvchilarda ilmiy
dunyoqarashni shakllantirishni talab etadi.
Tabiat to‘g‘risidagi yetakchi fanlarning biri sanalgan - biologiya zimmasiga
o‘quvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirishda ancha ma’suliyatli vazifalar
tushadi. Shu sababli, xam maktab biologiya o‘kuv fanining mazmuni o‘kuvchilarda
ilmiy dunyokarashni shakllantirishda katta imkoniyatlarga ega.
Biologiyani o‘kitishda avvalo, o‘kuvchilarni biologiyaning asosiy goya, nazariya,
konuniyatlari va tushunchalari, amaliyot. xal k xo‘jaligining turli tarmoklarida tutgan
o‘rni, biologik bilimlarni o‘zlashtirishning axamiyati bilan tanishtirish nazarda
tutiladi va shu orkali ukuvchilarda ilmiy dunyokarashni shakllantirish va insonning
tabiat va jamiyatga ongli munosabatini tarkib toptirish bilan uzviy boglangan xolda
ta’lim-tarbiyaviy tizim vujudga keltiriladi.
Mazkur tizim o‘zida o‘kuvchilar tomonidan fan asoslarini mustaxkam
uzlashtirishlari barobarida, ilmiy dunyokarash va tafakkurni shakllanti-rish,
o‘kuvchilarni ma’naviy-axlokiy, vatanparvarlik, ekologik, estetik, iktisodiy,
jismoniy.
gigienik,
mexnat
va
bapnalminal
tarbiyalash
masalalarini
mujassamlashtiradi.
Ilmiy dunyokarashni shakllantirish. ukuvchilarning biologiya ukuv fanini o‘rganishi
biologik ob’ektlarning tuzilishi. rivojlanishi va xayot
faoliyati konuniyatlarini tushunishga olib keladi. Bu bilimlar ukuvchilarning ilmiy
dunyokarashi va e’tikodpari sitemasini tashkil etadi. Ukuvchilarning ilmiy
dunyokarashi biologik qonuniyatlarni «tabiat-inson-jamiyat» munosabatlarining
tarixiy rivojlanish nukgai nazarpdan tushunishga asoslanadi.
«Ilmiy dunyokarash» tushunchasiga biologiya ukitish metodikasinnng turli
manbalarida turlicha yondoshilgan. Jumladan, B.Ye.Raykov ilmiy dunyokarash
tushunchasini «dunyo xakidagi bilimlar majmuasi», V.V. Vsesvyatskiy «tabiatga
nisbatan to‘gri karashlar majmuasi», N.M .Verzilnn va V.M.Korsunskaya «insonning
atrof muxitga munosabati, jamoa va jamiyatdagi xulk-atvorini aniklaydigan ilmiy
tasavvurlar va tushunchalar tizimi» deb ta’rif berganlar. Pedagogik ensiklopediyada
«ilmiy dunyokarash fapsafiy, ilmiy, siyosiy, i! ideallar va e’tikodlar yigindisi, insonning moddiy borliq hakidaga karashlari
majmuasi xisoblanib, shular asosida inson tabiat va iisgimgiy muxitga o‘z
munosabatini namoyon etadi» deb ta’rif berilgan. Ushbu ta’rif asosida biologiya
ukitish metodikasi ilmiy dunyokarashni shakllantirishda axamiyatga molik bo‘lgan
tushunchalarni aniklash, mazkur tushunchalarni shakllantirish uchun zarur bo‘ladigan
shart-sharoitlarni va asosiy boskichlarni, biologiyani o‘rganish natijasida vujudga
keladigan karashlar va e’tikodlar tizimiga tavsif berishi, tabiatga nisbatan oigli
munosabatni tarkib toptirishdagi o‘rnini ko‘rsatishi lozim.
Biologiyani o‘kitishda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashiga lsos bo‘ladigan
tushunchalarni kuyidagi guruxlarga ajratish mumkin:
1. Jonsiz va jonli tabiatning kimyoviy tarkibidagi uxsharitik, ar, yuz beradigan
xodisalarning umumiyligi va uzviyligi;
2.
Tirik
organizmlarda
sodir
bo‘ladigan
xayotiy
jarayonlar
va
o‘zgaruvchanliklarni tushunishda, muammoli o‘kuv topshiriklarini xal etishda
biologik konunlar bilan bir katorda, fizik-kimyoviy konunlarlan foydalanish orkali
fanlararo boglanishni amalga oshirish;
3. Moddiy borlikdagi xodisa va vokealarni o‘rganishning zarurati, ekologik
fojealarning sabablari va ularni bartaraf etish tadbirlari;
4. Inson tomonidan tabiat qonunlarini o‘rganish va undan samarali va okilona
foydalanish yo‘lpari;
5. Tabiiy xodisalarning o‘zaro boglikligi va rivojlanishida sabab-okibat
boglanishlar.
6. Inson - ijtimoiy mavjudot.
7. Tabiatni muxofaza kilish - bu sayyoramizda xayotni asrashning asosi Umumiy
o‘rta ta’lim maktablarida botanika, zoologiya, odam va uning
salomatligi o‘quv kurslari mazmun jixatdan faktlarga boy bo‘lishi bilan bir katorda,
xar bir mavzuda o‘kuvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivojlantirish imkonini
beradi.
Botanika o‘quv fani dasturidan o‘rin olgan «O‘simlik-lxlit organizm» mavzusini
o‘rganishda o‘kuvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga
asos oo‘ladigan bilimlar umumlashtiriladi, tabiatni muxofaza kilishga doyr
ko‘nikmalarni amaliyotga ko‘llash imkoniyati tug‘iladi. Mazkur biologik bilimlar
muayyan darajada o‘kuvchilarning atrof-muxitga bo‘lgan munosa-bati. chatti-
xarakatini belgilaydi. Shu sababli o‘kituvchi ushbu mavzuni o‘rganishda jiddiy
tayyorgarlik ko‘rishi, o‘kuvchilarning e’tiborini mazkur bilpmlarga tayanib, tabiiy
boyliklarning tabiat va inson xayotidagi axa miyatini anglagan xolda ularni asrash
lozimligi xakida xulosa chikarishiga yo‘naltirishi lozim. Mavzuni o‘rganish
jarayonida o‘simlikning barcha organlari o‘zaro boglikligi, organizm bilan atrof-
muhit o‘rtasida uzviylik mavjudligi yoritiladi. Mazkur bilimlar o‘kuvchilarning
o‘simlikning yaxlit organizm ekanligi, biologik jarayonlarning borishida organlarning
ishti-roki. biologik xodisalarning sodir bo‘lishida sabab-okibat boglanish-laripp
anglashga yordam beradi. O‘kituvchi o‘kuvchilar faoliyatini o‘simlik organizmining
tuzilishi va funksiyasi, ko‘payish usullari, yashash muxitiga moslishishi xakidagi
bilimlarini umumlashtirish, ilmiy dunyokarashga oid xulosalar chikarishga yo‘llaydi.
O‘kuvchilarning o‘simliklarning xujayraviy tuzilishi xakidagi bilimlarini
umumlashtirish maksadida xujayra, to‘qima, organ, organlar sistemasi va organizm
o‘rtasidagi boglanishlarni aniklash va kuyidagi jadvalni to‘ldirish tavsiya etadi.
Dare yakunida o‘simlik organlarida sodir bo‘ladigan xayotiy jarayonlar,
ularga ta’sir ko‘rsatuvchi tashki muxit omillari kayd etilib, bilimlar umumlashtiriladi
va o‘simlik - yaxlit organizm ekanligi xakida xulosa chikariladi.
Shuningdek , «Odam va uning salomatligi» o‘kuv fanidagi «Oliy nerv faoliyati»
bobida shartsiz va shartli reflekslar, tormozlanish, nutk va
fikrlash xakida tushuncha berishda dialektik materializmning materiyapnng
birlamchi, ong ikkilamchi konuniga asoslanishi lozim, ya’ni xar kanday tasavvur
tashki muxit ta’sirida vujudga kelishi, tashki muxit ta’ssursglar manbai ekanligi kayd
etiladi.
«Umumiy biologiya» ukuv fanida moddiy olamning yaxlitligi va birligi,
usimliklar, xayvonlarning xujayraviy tuzilishi, prokariot va eukariot organizmlarning
o‘xshashligi va' farklari, ularda boradigan xaetiy jarayonlar xakida tushuncha berib,
tirik organizmlarning xilma-xilligi, tabiiy guruxlarda birgalikda yashashga
moslashganligi, ularga ta’sir ko‘rsatadigan ekologik omillar tushuntiriladi va
xayotning molekula, xujayra, organizm, populyatsiya, tur, biogeotsenoz va biosfera
darajalari mavjudligi kayd etiladi.
Biologiyani o‘kitishda o‘kuvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan barcha bilimlar
DTSda kayd etilgan «Organizm-biologik sistema», «Ekologik sistemalar», «Organik
olam evolyusiyasi» yo‘nalishlari bo‘yicha umumlashtiriladi va ilmiy xulosalar
chikariladi.
Biologiya o‘kitishda o‘kuvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirish uchun
kuyidagi shart-sharoitlarni vujudga keltirish zarur:
O‘qituvchilar tomonidan ukuvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirishda
axamiyatga molik biologik goya, nazariya va tushunchalarni chukur ilmiy-falsafiy
nuktai nazardan tushu nishi.
Ukitish jarayoni (mavzu, o‘kuvchilarning o‘kuv-bilish faoliyati)ning char bir
boskichida o‘kuvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirishda tup gan o‘rnini
taxlil kilish va aniklash.
Biologiya o‘kitishda o‘kuvchilarning ilmiy dunyokarashiga asos bo‘ladngan
tushunchalarning mazmuni va moxiyatini anglashlari, tabiiy xodisalarning
sabablarini aniklash va dalillashda, o‘kuv muammolarini xal etishda boshka o‘kuv
fanlaridan o‘zlashtirgan bilimlariga asoslanishi, ya’ni naf .kat tabiiy-matematik, balki
ijtimoiy-gumanitar o‘kuv fanlari bilan fanlararo boglanishlarni amalga oshirish.
Biologik konuniyat, xulosa va umumlashmalarni biologiyaning i l " 1y-tadkikot
metodlari yordamida olingan natijalar, faktlar yordamida asos lsh va dalillash.
Ukuvchilarning tirik tabiatning umumiy konuniyatlarini o‘rganishngng
muximligi, asosiy g‘oya va tushunchalarning rivojlanishini anglash va tushunishga
yo‘naltirish asosida o‘kuvchilarning bilish faoliyati,(i faollashtirish. Bunda
o‘kuvchilarning ijodiy va mustakil ip;l:1rn, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish,
nazariy mazmunga ega ukuv topshiriklarini tayyorlash lozim.
O‘kuvchilar tomonidan ilmiy dunyokarash masalalariga Ooglik tushunchalarni
o‘zlashtirish darajasi va sifati, o‘zlashtirilgan bilimlarnn o‘kuv va amaliy faoliyatga
ko‘llashni muntazam ravishda aniklash, olip ln natijalarga muvofik o‘kitish
jarayonining mazmuni va borishiga tegishli o‘zgartirishlar kiritishi lozim.
Turli xayotiy vaziyatlarda ukuvchilarning nuktai nazari, e’tikodining
mustaknlligi, hatti-x.arakati va xulq-atvorining to‘griligini dapillovchi xususiyatlarga
ega bo‘lgan umumiy biologik tushunchalarni o‘quv va amaliy faoliyatga qo‘llash
extiyojini rivojlantirish zarur.
Ilmiy dunyokarashni shakllantirishda o‘quvchilar tafakkurining rivoj lanishi
muxim axamiyat kasb etadi. Biologiya o‘kuv fanlarining mazmuni dialektik-
materialistik nuktai nazardan yoritilishi, ukuvchilar tomonidan organik olam va unda
sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni tushunibgina kolmasdan, balki tirik organizmlarda
boradigan xayotiy jarayonlarning moxiyati, mazkur jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadigan
omillar, tirik organizmlarning yashash muxitiga moslashishi va xilma-xilligining
sabablarini anglaydilar. Biologiyani o‘qitishda o‘kituvchi o‘kuvchilarning mantikiy
fikr yuritishiga, takkoslash, umumlashtirish va xulosa chikarishga zamin
tayyorlaydigan o‘kuv topshiriklarini tayyorlashi lozim. O‘qitishning bu shaklda
tashkil etilishi o‘quvchilarning faktlar, xodisalarning o‘zaro boglikligi ustida
muloxaza yuritishiga yordam beradi. Muloxaza yuritish ukuvchilarning o‘quv
materialini ongli va puxta o‘zlashtirishiga imkon yaratadi. Ukuvchilarning
tafakkurini rivojlantirish ularda mustakil va ijodiy fikrlashni tarkib toptirishga boglik
bo‘ladi. Bu masalalar «Biologiyani o‘kitishda o‘kuvchilarda mustakil va ijodiy
fikrlashni tarkib toptirish» mavzusida batafsil yoritilgan.
M a’naviy-axlokiy tarbiya. Insonning ma’naviyati uning ongida aks etgan barcha
ijobiy ruxiy, intellektual fazilatlar, axlok esa umuminsoniy va millatning milliy
kadriyatlari asosida jamiyatda kabul kilingan, jamoatchilik fikri bilan ma’kullangan
xulk-atvor me’yorlari majmuasi sanaladi. Barkamol shaxsni kamolga yetkazishda
ma’naviy-axlokiy yetukpik muxim axamiyat kasb etadi. Shu sababli, Kadrlar
tayyorlash milliy dasturida uzluksiz ta’limni islox kilish yo‘nalishlaridan biri «milliy
mustakillik prinsiplari va xalkning boy intellektual merosi xamda umumbashariy
kadriyatlarning ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va bo‘g‘inlarida
ta’lim oluvchilarning ma’naviy va axlokiy fazilatlarini rivojlantirish»1deb
belgilangan.
Ushbu vazifalarni biologiyani o‘qitish jarayonida xal etish uchun ukituvchi
darsda umumiy osoyishtalik, shaxsning rivojlanishi uchun kulay psixologik muxit,
o‘quvchilarda ongli intizomni vujudga keltirishi, taxsil olishdagi burch va
ma’suliyatni tarkib toptirishi lozim.
Ma’naviy-axlokiy tarbiyaning asosiy vazifaparidan biri tabiatni o‘rganish
jarayonida o‘quvchilarda tabiat, mexnat, insonlarga nisbatan e’tiborli munosabatda
bo‘lish, tabiiy boyliklardan tejab-tergab foydalanish, topshirilgan vazifalarni to‘la-
to‘kis, sifatli bajarish, rasmiylashtirish, ongli intizom, burch va ma’suliyatni tarkib
toptirish,
insonning
kadr-kimmatinn
hurmat qilishga o‘rgatish sanaladi.
O‘kuvchilarpn
Dostları ilə paylaş: |