Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət

Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 

397 

 

formalaşmasına ciddi təsir göstərir. Osman Handi bəy, Şeker Ahmet Paşa, Süleyman Seyyid, Halil Paşa, Hoca 

Ali  Rza  bu  istiqamətin  ilk  nümayindələridir  [2;  27].  Rəssamların  yaradıcılığı  nəticəsində  İstanbul 

ikonoqrafiyasında  memarlıq  abidələrinin  (Aya  Sofya  məbədi,  Qız  Qülləsi,  Soltan  Əhməd  meydanı,  Qalata 

qülləsi, Kapalıçarşı, Osmanlı pavilyonları və s.), gəzinti bağlarının, boğazın, dənizkənarı mənzərələrin, ənənəvi 

ağac evlərin və şəhər həyatından məişət, hərəm və hamam səhnələrinin təsvirləri həlledici yer alır.  

Azərbaycan rəngkarlığında həmin dövrdə İstanbul mövzusunun inkişafı daha çox ədəbiyyatda və xüsusən 

publisistikada  əks  olunurdu.  Təsviri  formalardan  fərqli  olaraq  burada  fərdi  dəyərləndirmə  meyarları,  canlı 

təəssüratlar, təngidi yanaşmalar üstünlük təşkil edir. Milli realist üslubunun və texnikaların inkişafı XIX əsrin 

ikinci  yarısına  təsadüf  etdiyindən,  ilkin  mərhələlərdə  rəssamlar  öz  əsərlərində  yuxarıda  qeyd  olunan  etalon 

süjetlərə  daha  çox  müraciət  ediblər.  Parlaq  nümunə  kimi    Bakı  milyonçusu  və  mesenat,  “un  kralı”  Ağabala 

Quliyevin  M.Muxtarov (keçmiş Persidskaya) küçəsində  uçaltdığı imarətinin divar və  tavan  rəsmlərində  qeyd 

etmək olar. Memar Y.Y.Skibinskinin əsəri olan bina 1899-cu ildə milli-romantik təmayüldə tikilib (hazırda bu 

binada  Azərbaycan  Respublikasının  Memarlar  İttifaqı  yerləşir)  *5;  224+.  Azərbaycan  memarlıq  tarixində 

müstəsna  yerə  malik  olan  bu  abidədə  Skibinski  Bakı  məktəbinin  və  xüsusən  Şirvanşahlar  Sarayının  order 

sistemini  tətbiq  edərək,  həmin  sistemin  üslubi  sintez  özəlliklərini  üzə  çıxartmağa  nail  olmuşdur.  Binanın 

interyer həlli o zaman Bakıda məhşur olan rəssam Durov tərəfindən işlənmişdir. Qeyd edək ki, Durov həmin 

dövrdə  Ağabala  Quliyevin  şirkətində  çalışan  və  tez-tez  imarətə  gələn  Əzim  Əzimzadəyə  də  realistik  rəsm 

tərzində  işləmə  nüanslarını izah  edirdi. Durovun romantizm üslubunda yaratdığı rəsmlərində  Şərq motivləri 

əsas yer tutur. Türkiyə mühitini əks edən əsərlər iki tipoloji qrupa bölünür. Divar rəsmlərində Durov yuxarıda 

adları  sadalanan  romantist  ruhlu  oriyentalizm  meyllərini  nümayış  edir.  İstanbulun  təsvirində  rəssam  tarixi 

abidələr fonunda fərqli sosial statusa malik olan sakinləri təsvir edir, lakin burada romantizm abu havasının 

hakimliyi aşkar şəkildə bəlli olur. Rəssam kompozisiyanın təşkilində xəttli perspektivin imkanlarından səmərəli 

istifadə edib. Qeyd olunan dövrdə İstanbul mövzusna müraciət edən rəssamların bu tip əsərlərində iki süjet 

xətti kəsişir və Durov bu amili səmərəli şəkildə tədbiq etmişdir. Durov şəhər mənzərəsi ilə məişət səhnəsini 

birləşdirir  və  buna  memarlıq  abidələrinin  arxitektonikasının  qrafik  dəqiqliyi  ilə  səslənən  isti  rənglərin 

əhəngdarlığı və mülayim şəkildə təsvir sahəsinə yayılmış günəş işığı vasitəsi ilə nail olur. Rəssamın havanın və 

işığın  təsvirində  məhz  rəngkarlıq  vasitəsinə  üstünlük  verməsi  hiss  olunur.  Açıq  səma  rəngləri  yerə 

yaxınlaşdıqca  əsərdə  qum  rəngli  nüanslar,  sarımtıl  işıltılar  artır  və  bələliklə  rəssam  İstanbulun  aram  səsli 

sənətkarlar məhəlləsinin abu havasını yaratmağa nail olur. Qırmızı festlər bu fonda daha da səsli oxunur və 

nəzəri  istiqamətləndirərək  arxa  planda  kompozisiyanı  tamamlandıran  ənənəvi  İstanbul  evinin  siluetini 

canlandırır.  Əsərdə  oriyentalizmin  mərkəz  məsələlərindən  olan  aramlıq,  epik  yanaşma,  müşahidəçi  nöqtəyi 

nəzərinin təravəti tağvari format vasitəsi ilə tamamlanır. Ümümiyyətlə qeyd edək ki, bu tip əsərlərdə adətən 

iki kulturoloji tendensiya izlənir: mədəni-coğrafi (uzaq Şərq, ekzotik mədəniyyət) və mədəni-xronoloji (uzaq, 

itirilmiş  keçmiş  zaman,  ideal,  aram  Şərq  mədəniyyəti).  Bakı  eklektikasının  möhtəşəm  imarətlərinin  daxili 

tərtibatında bu süjetlərin yayılması yeni formalaşan burjuaziyanın və Maariflənmə mədəniyyətinin səciyyəvi 

xüsusiyyətlərindəndir. Quliyevin sarayında İstanbul mövzusunun daha bir klassik nümunəsi Durov tərəfindən 

mərkəzi  zalın  tavanında  işlənmişdir.  Skibinskinin  tərtib  etdiyi  kessonlu  tavan  Bakı  eklektikasının  mərkəzi 

amillərindən biridir. Kvadrat formalı kessonların hər birinin daxili məkanında Durov Şərqin məhşur memarlıq 

incilərinin  nümunələrini,  klassisizm  üslublu  mənzərələr  təsvir  edib.  Kənar  kessonda  İstanbulun  klassik 

mənzərəsi  mövcuddur.  Rəssam  burada  Sultanəhməd  meydanının  önəmli  hissələrini  romantik  tərzdə 

işləmişdir:  Soltan  Əhmət  məscidi,  Misir  Obeliski.  Qeyd  edək  ki,  Durov  kompozisiyada  perspektiv  baxımdan 

xəttli  tipə  üstünlük  vermişdir.  Bu  halda  əsərin  vizual  qavranması  müəyyən  çətinliklər  törədir.  Koloristik həll 

mavi  səma  və  isti  rənglərin  kontrastında  qurulsa  da,  rəssam  ön  və  orta  planlarda  abidələrin  və  onların 

kölgələri  vasitəsi  ilə  keçidlər  yaratmışdır.  Dördkünc  kesson  əsərin  formatını  müəyyən  edir  və  bu  səbəbdən 

Durov  yarımaçıq  kompozisiya  tipinə  üstünlük  verərək,  sağ  tərəfi  məscidin  təsviri  ilə  tamamlayır.  Sol  hissə 

sanki bitirilməyib, rəssam burada rəngləri getdikcə açıq verir, kölgələri nüanslar vasitəsi ilə itirir.  

Sonrakı mərhələlərdə İstanbul mövzusuna Azərbaycan rəngkarlığında müraciətlər nadir hallarda izlənir. 

Əsas  səbəblər  sırasında  XX  əsr  boyu  siyasi,  ideoloji  paradiqmaların  dəyişməsi,  bədii  elitanın  qarşılıqlı 

ünsiyyətinin,  Türkiyəyə  səfərlərin  yox  səviyyəsinə  enməsidir.  Sovet  rəngkarlığının  güclü  ideoloji  senzurası 

şəraitində  dünya  təsviri  incəsənətində  cərəyan  edən  üslubi  əlvanlıq  uzun  müddət  milli  incəsənətimizdə  öz 

əksini  tapmamışdır.  Digər  amil  XX  əsrin  əvvələrindən  başlayaraq  oriyentalizm  tendensiyalarının 

zəifləməsindədir.  Milli  təsviri  sənətimizdə  Türkiyə  və  İstanbul  mövzusu  ümümxarici  tematika  kontekstində 

---