Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 392
Aşağıda məlumat veriləcək Osmanlı dövlətində yaşamış urmiyalı İshaqzadələr ailəsi haqqında Türkiyə və Azərbaycanda müstəqil olaraq demək olar ki, heç bir araşdırma aparıldığının şahidi olmadıq. Sadəcə 2014-cü ildə çıxartdığım "Yeni Çağ Devri Osmanlı Devletinde Yaşamış Karabağlı Alimler" adlı məqaləmdə səhfən bu ailənin bir neçə üzvünü qarabağlı İshaqzadələr ailəsindən zənn edərək onlar haqqında qısa məlumat vermişdim *3, 10-11]. Ancaq, əldə etdiyim yeni qaynaq və məlumatlar işığında o bir neçə şəxsin qarabağlı deyil əslində başqa bir sülalə olan urmiyalı İshaqzadələr ailəsinə mənsub olduqlarını ortaya çıxartdım. Məhz əldə etdiyim bu məlumatlar məni məsələyə aydınlıq gətirməkdən ötrü yeni müstəqil bir məqalə yazmağa məcbur etdi. Mövzu ilə bağlı məlumatların alındığı yer heç şübhəsiz ki, Osmanlı mənbələridir. Bunların içində, urmiyalı İshaqzadələr ailəsinin orta nəsl nümayəndələri ilə eyni və yaxın dövrlərdə yaşamış olan Şeyxi Məhməd Əfəndinin (1667-1732) 1632-1731-ci illəri əhatə edən üç cilddən ibarət "Vəqayiül-füzəla" və Məhməd Sürəyyanın (1845-1909) altı cild şəklində "Sicilli Osmani" adlı bioqrafik əsərlərindən xüsusi olaraq yararlanılmışdır. Eyni zamanda mövzumuzla əlaqəli olan kifayət qədər başqa kitab və məqalədən də istifadə olunmuşdur. İshaq Əfəndi Osmanlı dövlətinə köçərək orada fəaliyyət göstərən urmiyalı İshaqzadələr ailəsinin banisi Molla İshaq Əfəndidir. Onun h. 1005 (1596/97)-ci ildə Təbriz vilayətinə bağlı olan Urmiya qəzasında dünyaya gəldiyi bildirilir. Osmanlı mənbələrində əsl adı Molla İshaq bin Yəhya kimi keçsə də, bu dövlətdə yaşayan başqa İshaq adındaki şəxslərdən fərqləndirilmək üçün onu Kürd İshaq Əfəndi şəklində də adlandırmışlar. İlk təhsilini doğulub boya başa çatdığı Urmiyada aldıqdan sonra, yüksək mədrəsə təhsili almaq üçün Osmanlı dövlətində "mədinətüş-şəhba" adlandırılan Hələb şəhərinə getmişdir. Bir müddət orada qalıb ehtimal ki, mədrəsə təhsilini bitirdikdən sonra İstanbula köçmüşdür. Mənbədə Hələbə və ardından da İstanbula getdiyi tarix açıqca qeyd olunmasa da, onun İstanbula gəldikdən sonra "sədr-i ali qədr" şəklində yüksək vəzifəli qazi kimi vəsifləndirilən Xocazadə Abdullah Əfəndi (v. 1636) tərəfindən "mülazim", yəni müdərris olmaq üçün namizəd seçildiyi bildirilir *11, 381-382; 10, C.3, 804]. Ümumiyyətlə Osmanlı dövlətində mülazim göstərilmə işi 1538-ci ildə çıxarılan elm və təhsil qanunnaməsi olan “Molla və müdərrislərin dərs vermə səlahiyyətləri haqqında hazırlanan əmirnamə”yə görə şeyxülislam, padşah müəllimləri, Rumeli və Anadolu qazıəsgərləri, naqibuləşraflar (seyyidlər qurumu), Məvali-i kiram qazıları (yüksək rütbəli qazı hakimlər və "Bilad-ı Selase" şəhərləri olan İstanbul, Ədirnə və Bursanın qazıları), "Bilad-ı Selase" dedikləri İstanbulda Üsküdar, Qalata və Əyyub bölgələrinin müftüləri (axundları) və yüksək mədrəsə müdərrisləri kimi vəzifəli şəxslər tərəfindən həyata keçirilirdi. Mülazim olan şəxs yuxarıda adları sadalanan vəzifəli şəxslər tərəfindən təqdim olunur və o əyalətin qazıəsgərinin, bəzi hallarda isə şeyxülislamın təsdiqindən sonra növbəyə yazılırdı *1, 460; 2, 960-961; 6, 218-223+. Osmanlı dövlətində mədrəsələrlə bağlı ümumi qaydalara görə isə, yüksək mədrəsə təhsili minumum 5 il bəzi hallarda daha çox sürürdü. Məzun olanlara "icazət" adı verilən diplom təqdim edilirdi. Sistematik olaraq yalnız bundan sonra məzunların "mülazim" olma haqqı olurdu. Növbəyə alınan mülazim müdərris olmak üçün o dövrdə təxminən 7 il gözləməli idi [12, 354-359+. Burada söhbət İshaq Əfəndinin İstanbulda mülazim seçilməsindən getdiyinə görə, bu hadisənin məhz Xocazadə Abdullah Əfəndinin 1630-31- ci illərdə İstanbul qazisi ikən *11, 26+ baş verdiyini güman etmək olar. Beləcə İshaq Əfəndi də bu üsulla mülazimlikdən sonra əvvəl İstanbulda "Qırx axça" mədrəsəsinə, oradan da 1640-cı ilin iyul ayında "Rahika ?" mədrəsəsinə müdərris təyin olunur. Buradan məlum olur ki, urmiyalı İshaq Əfəndinin Osmanlı dövlətinə təhsil almaq üçün getdiyi ilk tarix təxminən 1620-ci ildən sonradır. Rahika müdərrisliyindən təqribən üç il sonra iş yerini dəyişən İshaq Əfəndi ardıcıl olaraq "Xosrov Kətxuda" (1643), "Sekban-i Ali" (noyabr 1646), "Rüstəm paşa" (1648), İstanbul Qadırğa limanındaki "Məhməd paşa" (mart 1649), "Sahn-i səmaniyyə" (iyun 1651), "Altımışlı" (dekabr 1651), "Qələndərxana" (aprel 1654-dən iyul 1654-ə qədər), "Ayasofyayı Kəbir" (avqust 1656--cı ildən aprel 1657-ci ilə qədər), "Süleyman xan darul-hədisi" (aprel 1658) kimi çox sayda mədrəsəyə müdərrislik etmişdir. 1656-cı ilin may ayında isə Səlaniq qazisi olmuşdur. Təqribən bir il sonra bu işindən azad olunsa da, 1663-cü ilin sentyabr ayında bir il müddətinə bu dəfə Bursa şəhərinin qazisi təyin edilmişdir. Ardından 1665-ci ilin axırlarında Silistrə sancağına bağlı olan Kadinabad qala-şəhərinin qazisi və 1667-ci ilin dekabr ayında isə Məkkə qazisi olmuşdur. O, Məkkə qazisi ikən "mərəzi fəlc" dedikləri iflic xəstəliyinə tutulduğundan, öz istəyilə istefa edərək, daha kiçik olan Foça qəzasındaki Sultaniyyə qalasının qazisi təyin edilmişdir. Səhhətinin düzəlməsindən sonra ona 1668-ci ilin noyabr ayında Ədirnə qaziliyi həvalə
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 393
olunmuşdur. Təxminən altı ay sonra Ədirnə qazisi ikən təqaüdə ayrılan İshaq Əfəndi, 1671-ci ilin oktyabr ayında vəfat etmişdir. Nəşi İstanbula gətirilərək, Üsküdarda yerləşən Qaraca Əhməd təkkəsi yaxınlığındakı məzarlığa dəfn olunmuşdur. Qaynaqlarda İshaq Əfəndinin müfəssir (təfsirçi) alim kimi fəzilət sahibi, kamil və saleh bir insan olduğu qeyd edilir. Hər hansı bir əsərinin olduğuna dair isə heç bir məlumat verilmir [11, 382; 10, C.3, 805]. Nur Məhməd Əfəndi Urmiyalı İshaq Əfəndinin oğludur. Atası kimi o da əvvəllər müdərrislik etmiş, sonralar ard-arda Yenişehir, Bursa və Məkkə kimi şəhərlərin qazisi olmuşdur. 1728-ci ilin noyabr ayında qazilikdən təqaüdə ayrılaraq İstanbula qayıtmış və alim kimi fəaliyyət göstərmişdir. İstanbula yerləşdikdən sonra Fındıqlı rayonunda yaşayan Nur Məhməd Əfəndi 11 şəvval 1142 (29 aprel 1730)-ci ildə vəfat etmişdir *10, C. IV, 1266+. Yəhya Əfəndi: Nur Məhməd Əfəndinin böyük oğludur. O da müxtəlif vəzifələrdə işlədikdən sonra Məkkə şəhərinə qazilik etmidir. Bu işindən təqaüdə ayrıldıqdan sonra h.1177 (1763/64)-cü ildə dünyasını dəyişmişdir. Nəşi Kabataş məzarlığına dəfn olunmuşdur *10, C. V, 1673+. Əhməd Əfəndi: Nur Məhməd Əfəndinin ortancıl oğlu olmalıdır. O da müdərrislik etdikdən sonra Səlaniq qazisi işləmişdir. Kilisə ikən məscidə çevrilən Əski İmarət Məscidinə yeni minarə tikdirdiyi qeyd olunur. H.1152 (1739/40)-ci ildə vəfat etmişdir *10, C. I, 179+. Feyzullah Əfəndi: Nur Məhməd Əfəndinin kiçik oğludur. Üsküdar qaziliyindən çıxarıldıqdan sonra 25 cemaziyələvvəl 1181 (19 oktyabr 1767) -ci ildə vəfat etmiş və qəbri Ədirnəqapı məzarlığındadır *10, C. II, 532].
Şeyx Məhməd Əfəndi İshaq Əfəndinin nəvələrindən biridir. Hələlik haqqında ancaq Məhməd Süreyyanın əsərində keçən məlumatdan belə aydın olur ki, İshaq Əfəndinin Nur Məhməd Əfəndidən başqa da oğlu olmuşdur. Şeyh Məhməd Əfəndi, məhz İshaq Əfəndinin adı bizə məlum olmayan ikinci oğlunun övladıdır. Mənbədə ədəb əxlaq sahibi müdrik birisi olduğu qeyd olunur.Müdərris ikən 10 ramazan 1141 (9 aprel 1729)-ci ildə vəfat etmişdir *10, C.5, 1596+. İshaqzadə: Mənbədə tam adı yazılmasa da Şeyh Məhməd Əfəndinin oğullarından biri olduğu və İshaqzadə şəklində tanındığı bildirilir. H. 1202 (1787/88)-ci ildə Belqrad şəhərinin qazisi təyin olunmuş və sonra da "dövriyyə mollası" vəzifəsində çalışmışdır. Mənbədə tarix göstərilmədən dövriyyə qazisi ikən vəfat etdiyi qeyd olunur [10, C. 3, 807]. Nəticə Azərbaycanın Urmiya qəzasından köçərək Osmanlı dövlətinə yerləşən İshaqzadələr ailəsi bu dövlətdə bilinən bir neçə İshaqzadələrdən biridir. Bu səbəbdən bəzən bu ailələr səhfən qarışdırılmışdır. Qaynaqlarda bu ailənin başçısı urmiyalı kürd Yəhya Əfəndi, Osmanlı dövlətinə köçən ilk şəxsin isə İshaq Əfəndi olduğu bildirilir. Urmiyalı İshaqzadələr ailəsinin Osmanlı dövlətindəki fəaliyyətləri XVII əsrin əvvəllərindən XVIII əsrin sonlarına qədər təqribən iki əsrə yaxın davam etmişdir. Bu məqalədə Yəhya Əfəndidən başlayaraq İshaqzadə kimi tanınan son nümayəndəyə qədər beş nəsli əhatə edən ailənin səkkiz üzvü haqqında məlumat verilmişdir. Ailənin əsas fəaliyyət dairəsi elm sahəsi ilə bağlı olan mədrəsələrdə təhsilin və tədrisin təşkili işi və şəhər və vilayətlərin hakimi kimi isə qazilik olmuşdur. Əlimizdəki mənbələrdə geriyə hər hansı bir əsər buraxdıqlarına dair məlumat verilməsə də, hər birinin alim və fəzilətli şəxs olduqları isə açıqca qeyd olunur. Nəticə olaraq onu demək olar ki, bu məqalədə urmiyalı İshaqzadələr ailəsi haqqında ilk dəfə ortaya çıxarılan məlumatlar, eyni zamanda daha sonraki geniş tədqiqatlar üçün bir ipucu ola biləcək xüsusiyyətə malikdir. Ədəbiyyat 1.
Baltacı Cahit. Hamid Efendi, Çivizade Damadı. // Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDA). C. 15, 1997, s.460-461. 2.
LXXVIII, Sa. 283, Aralık 2014, s. 955-992. Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|