Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
46 
DAVRANIġ  [alm.  Verhalten;  fr.  Comportement;  ing. 
Behaviour]  –  xaricdən  müşahidə  olunacaq  bütün  hərəkətlərin 
cəminə deyilir. Mənşəcə türkcədir.  
DAHĠ [ing. Genius; fr. Génie; far. ٍهاد] – mütəfəkkir, mürdik. 
Farscadan  gəlmədir, xariqüladə  ağıl  və  zəkaya  malik  olan 
şəxs. Böyük şəxsiyyətlərə, mürdik və uzaqgörən  insanlara,  əngin 
zəkaya malik  adamlara  verilən addır.  Dilimizdə dahicə  olan  fikir 
və ideya da dahiyanə adlandırılır.  
DAYANQAN  –  etibarlı,  mətin.  Qədim  oğuz  dillərində, 
dözümlü, dirənişli, səbatlı şəxslərə verilən addır.  
DEDUKSĠYA [ing. Deduction; lat. deuctio] - əldə etmə, hasil 
etmə,  çıxarma.  Latın  mənşəlidir.  Əsas  mühakimə  [əqli  nəticə] 
üsullarından  və  tədqiqat  metodlarından  biri.  Deduksiya  öz 
metodoloji  üslubuna  görə  induksiyadan  fərqlənir.  İnduksiyanın 
əksidir, mühakimə prosesində ümumi müddəalardan xüsusi nəticə 
çıxarmaq,  hər  hansı  bir  ümumi  fikirdən  məntiqi  yola  çıxmaq, 
prinsip yaxud təklif ortaya qoymaq.  
DEMĠURQ  [yun.demiurgos;  osm.  tr.  San-i  Kainat]  –  hərfən 
usta,  sənətkar,  məcazi  mənada  isə  yaradıcı,  xaliq.  Platonun 
idealist  fəlsəfəsində  və  neoplatonçuların  təlimində  dünyanın 
yaradıcısı, kainatın xaliqi; Allahın sifətlərindən biri.  
DEMOQRAFĠYA demos – xalq, qrafiya – çəkirəm deməkdir. 
İnsanların təkrar istehsalının qanunauyğunluqlarını öyrənir. 
DEMOKRATĠYA  [alm.  Demokratie;  ing.  Democracy;  osm. 
tr. hükümet-i amme; ər. خ
ِّبع خِٛىد; yun. Demos – xalq və kratos – 
qüvvə,  hakimiyyət]  –  xalqın  özü-özünü  idarə  etməsi,  yaxud  da 
onu  idarə  etməsi  üçün  xalqın  bir  nəfəri  seçməsi.  hakimiyyət 

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
47 
formalarından biri; vətəndaşların azadlıq və hüquq bərabərliyinin 
tanınması  ilə  səciyyələnir.  Demokratiya –  yüksək  səviyyədə 
inkişafı təmin etmək nöqteyi-nəzərindən, ən mürəkkəb və effektiv 
siyasi rejimdir və planetimizdə gündən günə geniş yayılmaqdadır. 
Məşhur  amerikan  politoloqu  Samuel  Xayzinqton  qeyd  edir  ki, 
XIX  əsrin  əvvəlində  başlamış  demokratikləşmənin  birinci  uzun 
dalğası  1920-ci  ildə  demokratiyanın  30  ölkədə  qələbəsi  ilə 
nəticələn-mişdir.  Sonraki  dövrdə  avtoritarizmin  və  faşizmin 
yaranması  1942-ci  ildə  demokratik  ölkələrin  sayının  10-a  qədər 
azalmasına səbəb olmuşdur. 
DEĠZM  [alm.  Deismus;  fr.  Dèisme;  ing.  Deism;  lat.  Deus  – 
Tanrı;]  -  Yunan  dilindən  əmələ  gəlmişdir,  yunancada  Deus  – 
Tanrı;  izm  isə  fəlsəfi  təlimlərdə  müşahidə  olunan  son  şəkilçidir. 
Tanrıya  inanmaqla  birlikdə,  müəyyən  bir  dinin  doqmalarını  və 
ideyalarını  mənimsəməyən.  Tanrının  kainatı  yaratdıqdan  sonra 
onu  öz  qaydasına  görə  işləmək  üzrə  öz  başına  buraxdığını  önə 
sürən  təlim.  Vəhyi  ve  vəhyin  bildirdiyi  Allahı  ve  dini  inkar 
edərək, tək ağıl ile idrak edilən  bir Tanrının varlığını  qəbul  eden 
fəlsəfi bir görüşdür. Deizm ilk səbəb kimi Allahın mövcudluğunu 
qəbul  edən  təlimdir.  Deizmə  görə  bütün  varlıqlara  həyat  verən 
Tanrıdır. Lakin Tanrı ilkin xəlq edəndir, sonradan yaratdıqlarının 
işinə qarışmır.  
DEONTOLOGĠYA  [yun.  deon  –  borc  logos  –  təlim,  söz]  – 
etik  nəzəriyyənin  bir  sahəsi.  Deontologiya,  bir  peşəni  tətbiq 
edilməsi  lazım  olan  əxlaqi  dəyər  və  etik  qaydaları  araşdıran  elm 
sahəsidir.  İnsanın  müəyyən  tapşırıqları  olduğunu  fərz  edən  əxlaq 

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
48 
təlimlərini  əsas  götürür  və  bu  təlimlərdən  qaynaqlanan  vəzifə  və 
qaydaların müxtəlif peşələrdəki konkret izlərini araşdırar. 
DETERMĠNĠZM  [alm.  Determinismus.  Fr.  Determinisme. 
Ing.  Determinism.  lat.  determinare  –  müəyyən  etmək  tr. 
Belirtlenimcilik;  ər.  ٍُؼرنأ]  –  Hər  hadisənin  maddi  və  ya  mənəvi 
bəzi  səbəblərin  zəruri  nəticəsi  olduğunu  irəli  sürən  fəlsəfi 
görüşdür. Determinizm kainatda bütün olub-bitənlərin səbəbiyyət 
əlaqəsi  ilə  müəyyənləşdiyini  iddia  edən  nəzəriyyə.  Səbəbiyyətin 
yeri və rolu məsələsində bir-birinə əks olan fəlsəfi konsepsiyalar. 
Bu  nəzəriyyənin  əksini  iddia  edən  görüş  isə  indeterminizm. 
Ərəbcə  səbəbiyyət  demək  olan  determinizm ,  bir-birini 
şərtləndirən anlamına gəlir. 
DEFĠNĠSĠYA  [lat.  difinito  –  tərif;  ing.  Definition;  ər.فَشؼذ  ; 
fr.  définition]  –  predmetin  mühüm  fərqləndirici  əlamətlərini  və 
yaxud  anlayışların  mənasını,  onun  məzmununu  və  hüdudlarını 
müəyyən  edən  qısa  məntiqi  tərif.  Dilimizdə  daha  çox  ərəbcədən 
keçmə  tərif  sözündən  istifadə  olunur.  Tərif  sözü  də  ərəbcədəki 
ərəfədən [فشع] törəmişdir.  
DEGENERASĠYA 
[alm. 
Entartung, 
degenartion; 
fr. 
Dègènèrescence;  ing.  Degeneration;  lat.  Degeneration;  osm.  tr. 
tereddi]  –  bir  növün,  daha  az  yetişkin  bir  vəziyyətə  gəlməyə, 
pozulmağa, dağılmağa yol açacaq formada dəyişməsi. Həyat tərzi 
və  fəaliyyətlərində  geriləmək  və  durğunluq.  Təbii  artım 
funksiyasının  itirilməsi  yaxud  bir  orqanizmin  ya  da  orqanın, 
nəslin təbii inkişafına təsir edəcək formada pozulması.  
DEONTOLOGĠYA  [alm.  Deontologiya;  fr.  Deontologie;  fr. 
Deontology;  osm.  tr.  ilmi  vezaif;  فئبظٚ  ٍُع]  –  Deontologiya 

---