Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
36 
Fars  dilindən  keçmə  sözü  olub  dilimizdə  geniş  işlədilməkdədir. 
Misal üçün; bəhanə gətirmək və s. 
BƏġƏRĠYYƏT (ing. Humanity; os. Tr. beşeriyet; tr. insanlık; 
ər.  حَّششت)  –  insanlıq.  Ərəbcədən  keçə  söz  olan  bəşəriyyətin  həm 
yer  üzündə  yaşayan  insanların  məcmusu  mənasında,  həm  də 
insanların dünyanın müxtəlif ölkələri, xalqları arasında iqtisadi və 
digər  əlaqələrin  ümumiliyinin  formalaşması  gedişində  təşəkkül 
tapan tarixi birliyi mənasında çıxış edir.  
BĠHEVĠORĠZM  [ing.  Behaviour+ism]  –  düzgün  davranış. 
Müasir  psixologiyada  geniş  yayılmış  cərəyanlardan  biri.  Əxlaq-
dan qaynaqlanan və əxlaqi davranışları önə çəkən fəlsəfi təlimdir.  
BĠLĠK  [alm.  Erkenntnis;  fr.  Connaissance;  ing.  Knowledge, 
cognition;  lat.  Cognitio;  osm.  tr.  Marifet,  malumat;  ər.  حفشؼي
ٌّ,
خايىهؼي]  –  bilinən,  məlum  olan  şey,  bilmək  fəaliyyətinin  yaxud 
prosesinin  nəticəsi.  Fəlsəfədə  nəyinsə  bir  şey  olaraq  qavranıl-
masıdır  və  müxtəlif  formalarda  özünü  göstərir.  Filosoflar  əsrlər-
dən bəri biliyin – qavranılan şeyin rasional yaxud irrasional olma-
sı  barəsində  iki  fərqli  görüş  üzərində  dayanırlar.  Rasional  şüurla 
varılan, məntiqi nəticədə hasil olan və maddi cəhətdən sübut edi-
ləndirsə,  irrasional  isə  daha  çox  insanlarda  ruhi-mənəvi  hadisə-
lərin  nəticəsi  olaraq  ortaya  çıxan  məfhumdur.  Bilik  yaxud  məlu-
mat  əlaqəsi  bilinənlə  bilən  arasında  təzahür  edən  əlaqəyə,  bağa 
deyirlər.  Biliyin  meydana  gəlməsi  isə  bilinənin  biləndə  bilmə 
fəaliyyətinin ortaya çıxmasından qabaqkı ilk fel, ilkin təsəvvürün, 
fikrin ortaya çıxmasıdır. Bilik məhsulu isə əldə edilən məlumat – 
informasiyanın  başqasına  müxtəlif  vasitələrlə  ötürülməsidir. 
Dilimizdə bilik mənasında əvvəllər daha çox mərifət sözü işlənir-

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
37 
di.  Əslində  mərifət  sözü  biılik  sözünün  ərəf  dilindəki  ekviva-
lentidir  və  ərəfə  felindən  [فشػ]  törəmişdir.  Mərifət  sözü  onun 
məsdəridir.  Sufi  terminologiyasında  mərifət  əhli  birləşməsi  də 
işlənilir. Bundan başqa bilik nəzəriyyəsi [alm. Erkenntnistheorie; 
fr.  Theorie  de  la  connaissance,  gnoseologie,  ing.  Theory  of 
knowledge, epistemology; osm. tr. marifet nazeriyesi; 
حَشظَ
 
حفشؼي
] 
ifadəsi  də  mövcuddur.  Bilik  problemi  [Alm.  Erkenntnisproblem; 
ər. 
حفشؼًنآ
 
حهكشي
]  –  bilmənin  mahiyyəti,  ortaya  çıxması  və  olması 
ehtimalına  aid  olan  bütün  problemlər  bütününə  deyilir.  Bu 
problem  siyasi,  ictimai,  maddi  və  ya  mənəvi  ola  bilər.  Biliyin 
qaynağına yaxud da nəticəsinə uyğun olan hər şeyi əhatə edir.  
BUDDĠZM  –  Etiqad  edənlərin  sayına  görə  dünya  ən  böyük-
qeyri-ilahi  mənşəli  dinlərindən  biridir;  istəklərdən  imtina  etmək 
yolu ilə iztirablardan azad olmağı və ―nicat‖a – nirvanaya çatmağı 
təbliğ  edən  din.  Buddizmdə  digər  səmavi  dinlərdə  olan  xüsusi 
ayinlərə, rutuellərə  bənzəyən müəyyən xüsusiyyətlər mövcuddur. 
Sözün  kökündə  dayanan  Budda  kəlməsi  sözü  gedən  dinlərdə 
Tanrı rolunu oynayan məbuda verilən addır. Dində inanc sistemi-
nin əsasını Budda təşkil etdiyi üçün din bu cür adlandırılmışdır.  
BURJUAZĠYA  [fr.  Bourgeoisie  –  son.  Lat.  burgus]  Bəşəriy-
yətin inkişaf mərhələlərindən biri olan kapitalizm – ictimai, iqtisa-
di  formasiyalarının  əsas  siniflərindən  biridir.  Burjuaziya  istehsal 
vasitələri  üzərində  mülkiyyətə  malik  olan  təbəqədir.  Marksizm  – 
Leninizm  fəlsəfəsində  burjuaziya  və  fəhlə  sinfi  haqqında  geniş 
məlumat  verilməkdədir.  Latın dilində  burgus  möhkəmləndirilmiş 
şəhər  anlamına  gəlir.  Sözün  kökü  buradan  əmələ  gəlmişdir,  və 
dilimizdə avropa dillərinə uyğun biçimdə səslənməkdədir.  

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
38 
BÜROKRATĠYA  [fr.  Bureau,  idarə  və  yun.kratos  –  haki-
miyyət]  –  bürokratiya,  hakim  təbəqə.  Fransızcada  büro  kəlməsi 
ilə  latıncadakı  kratos  –  hakimiyyət,  cəmiyyətin  təşkilinin  elə  bir 
formasıdır  ki,  onun  üçün  hakimiyyət  orqanlarının  kütlələrdən 
ayrılması,  təşkilatın  özünün  fəaliyyətinin  qayda  və  vəzifələrinin 
onun  rəhbər  vəsiləsinin  mövqelərinin  saxlanılması  və  möhkəm-
ləndirilməsi məqsədlərinə tabe edilməsi səciyyəvidir. 
BÜTPƏRƏSTLĠK  təbiətin  cisim  və  əşyalarını  ilahləşdirən, 
ibtidai  dinlərin  [animizm,  fetişizm,  totemizm,  şamanizm  və  s.] 
zəminində  yaranmış  dini  etiqad.  Farscadan  dilimizə  keçmişdir. 
Bütə artırılan pərəsət şəkilçisi nəyəsə olan aludəçiliyi bildirir.  

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
39 
 
C 
 
CAĠZ  [صﺋاﺟ]  –  icra  edilməsində  dini  hökmlərə  əks  olmayan, 
günah olmayan  şeylər. Hər hansı  bir şeyin,  yaxud hərəkətin caiz 
olması islam dinində ilk növbədə Quranla, sonra hədislərlə, sonra 
isə müsəlman fəqihlərinin rəylərinə əsasən müəyyən olunur. Caiz 
sözü  dilimizdə  daha  çox  islam  fəlsəfəsi  mətnlərində  işlədilir. 
Kəlmənin  kökündə  olan  cəzə  [صاﺟ]  felindən  dilimizdə  geniş 
yayılan  icazə  sözü  də  əmələ  gəlmişdir.  Ərəb  dilində  icazə  sözü-
nün  feli  IV  babda  əcəzə  felidir.  İcazə  sözü  onun  məsdəridir. 
Ərəbcədə  müənnəs  qadın  cinsini  bildirən  -ətun  şəkilçisi  dilimizə 
qısa ə olaraq keçmişdir [Müqayisə et: ər. icazətun – az. Icazə; ər. 
idarətun – az. İdarə; ər. işarətun – az. İşarə və s.].  
ÇAĞ  –  Əski  türkcədir,  müxtəlif  mənaları  vardır.  1-zaman, 
vaxt; 2- dövr, dövran; 3- su səsi, şırıltı.  
ÇAĞIMDA – Yaradıcı, xaliq. Qədim oğuz dilindədir. 
ÇAVUġ –  Bilgi verən, bilgi  götürən, bilgi dağıdan [Çav...kö-
künden], hazırda hərbi rütbə mənasını da bildirmək üçün işlədilir. 
CAĞATAY – Fövqəlzaman. Çağ+atay. Qədim oğuz dillərində 
öz çağından, zəmanəsindən üstün olan uzaqgörənə deyilir.  
CƏDƏL  elmi  [لذﺟ]  –  İslam  mədəni  bölgəsi  fəlsəfəsində  mü-
səlman  filosoflarının  dialektikaya  verdiyi  addır.  Daha  ətraflı  mə-
lumat  üçün  bax:  Dilektika.  Dilimizdə  cədəl  sözü  fəlsəfi  termin-
dən  izafə  mabühisə,  müzakirə  kimi  də  başa  düşülür.  Daha  çox 
orta  əslərdə  bu  anlam  cəng-ü  cədəl,  yaxud  cəng-ü  cidal  olaraq 
işlənirdi.  

---